SDC11705

Narodziny i upadek gospodarki rynkowe)

przypadkach określane przez pragnienie zaspokojenia potrzeb materialnych. Tb, że dziewiętnastowieczne społeczeństwo opierało się na założeniu, iż taka materialna motywacja może stać się uniwersalna, było wyróżniającą cechą epoki. Stąd w naturalny sposób przy poddawaniu społeczeństwa analizie koncentrowano się na grze motywacji ekonomicznych. W tym przypadku musimy jednak zachować daleko posuniętą ostrożność, łatwo się bowiem pomylić, kiedy podejmuje się próbę odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu ta wyjątkowa motywacja mogła się okazać równie uniwersalna i skuteczna.

Czysto ekonomiczne czynniki, takie jak pragnienie zaspokojenia własnych potrzeb, są nieporównanie mniej istotne dla zachowań klasowych niż kwestie związane ze zdobywaniem uznania i pozycji w społeczeństwie. Motywacje materialne mogą być pochodną prestiżu społecznego lub też instrumentem, który służy jego zdobyciu bądź umocnieniu. Jednak interesy klasowe w bardziej bezpośredni sposób odnoszą się do rangi i pozycji, statusu i bezpieczeństwa - mają zatem charakter przede wszystkim społeczny, a nie ekonomiczny.

Klasy i grupy, które po 1870 roku incydentalnie włączały się do działań wspierających protekcjonizm, nie kierowały się w pierwszej kolejności swoim interesem ekonomicznym. „Kolektywistyczne” rozwiązania wprowadzane w życie w krytycznych latach pokazują, że interesy jednej klasy realizowano tylko w nadzwyczajnych sytuacjach - a nawet w takich przypadkach interesy te rzadko miały charakter ekonomiczny. Z całą pewnością żadne „krótkowzroczne interesy ekonomiczne" nie były realizowane za pośrednictwem ustawy pozwalającej władzom miast na przejmowanie opuszczonych i zaniedbanych terenów, regulacji wymagających czyszczenia piekarń za pomocą gorącej wody i mydła przynajmniej raz na pół roku czy wreszcie ustawy nakazującej kontrolę lin okrętowych i kotwic. Takie rozwiązania odpowiadały po prostu na potrzeby cywilizacji przemysłowej, którym metody rynkowe nie były w stanie sprostać. Zdecydowana większość interwencji tego typu nie miała bezpośredniego wpływu na poziom dochodów. Dotyczyło to właściwie wszystkich aktów prawnych związanych z ochroną zdrowia i gospodarstwami rolnymi, z obiektami komunalnymi i bibliotekami, z warunkami pracy w fabrykach i ubezpieczeniami społecznymi, z przedsiębiorstwami użyteczności publicznej, z edukacją, z transportem i niezliczonymi innymi dziedzinami. Nawet jednak tam, gdzie w grę wchodziła wartość pieniężna, okazywała się ona wtórna w stosunku do innych kwestii. Prawie zawsze nadrzęd-

nymi wartościami były: status zawodowy, bezpieczeństwo i ochrona, forma życia człowieka, wymiar jego egzystencji oraz stabilności otoczenia. Finansowe znaczenie pewnych typowych interwencji, takich jak taryfy celne czy wynagrodzenia robotników, nic powinno oczywiście być w żaden sposób minimalizowane, jednak nawet w tych przypadkach trudno było oddzielić interesy finansowe od niemających takiego charakteru. Taryfy celne, które oznaczały dochody dla kapitalistów i place dla robotników, wiązały się w ostatecznym rachunku z ochroną przed bezrobociem, stabilizacją warunków w regionach, zabezpieczeniem przed groźbą likwidacji różnych gałęzi przemysłu i - jak się wydaje - przede wszystkim z przeciwdziałaniem bolesnemu obniżeniu statusu, nieuchronnie towarzyszącemu zmianie pracy na taką, w której cztowiek dysponuje mniejszym doświadczeniem i kwalifikacjami.

Kiedy się uwolnimy od obsesji, każącej nam wierzyć, że tylko partykularne interesy mogą się okazać skutecznym bodźcem do działania, kiedy porzucimy związane z tą obsesją założenie, że interesy wszelkich grup ludzi wiążą się tylko z ich dochodami - wtedy zasięg i wszechstronność protekcjonizmu przestanie być dla nas niewiadomą. Podczas gdy interesy finansowe muszą być wyrażane jedynie przez osoby czy grupy, które je reprezentują, interesy innego rodzaju mogą mieć szersze poparcie. Wpływają one na jednostki, które przyjmują różne role: sąsiadów, przedstawicieli określonych zawodów, konsumentów, pieszych, sportowców, turystów, ogrodników, pacjentów, matek, kochanków. Mogą też być reprezentowane przez prawie każdy typ instytucji czy zrzeszeń terytorialnych i funkcjonalnych, takich jak kościoły, miasta, loże, kluby, związki zawodowe albo - najczęściej - partie polityczne. Zbyt wąska koncepcja interesu musi prowadzić do spaczonej wizji historii społecznej i politycznej. Żadna czysto finansowa definicja interesów klasowych nie pozostawia miejsca dla tej podstawowej potrzeby ochrony społecznej, którą mają za zadanie reprezentować osoby zarządzające ogólnymi interesami społeczności, czyli w dzisiejszych warunkach - rządy. Właśnie w związku z tym, że rynek stanowił zagrożenie nie dla ekonomicznych, ale dla społecznych interesów różnych grup obywateli, osoby z odmiennych warstw ekonomicznych nieświadomie potączyły silv. by zwalczyć to niebezpieczeóstwo^M^^^B

Siły klasowe zarówno przyspieszał)', jak i hamował)’ rozszerzanie się rynku. Ze względu na niezbędne dla stworzenia systemu rynkowego wykorzystanie maszyn w produkcji jedynie klasy kupieckie mógł)’

185