SDC11720

Narodziny i upadek gospodarki rynkowej

bogactwo, czy chce jedynie zmusić autochtonów do produkcji nadwyżki żywności i surowców. Nie ma także zbyt dużego znaczenia, czy krajowiec pracuje pod bezpośrednim nadzorem kolonizatora, czy jest tylko poddawany pewnym formom niebezpośredniego przymusu - we wszystkich wypadkach społeczny i kulturowy system miejscowego życia musi najpierw zostać zniszczony.

Istnieje podobieństwo między dzisiejszą sytuacją w koloniach a sytuacją Europy Zachodniej sprzed stu czy dwustu lat. Jednak uto-warowienie ziemi, które w egzotycznych częściach świata może się odbyć w ciągu zaledwie kilku lat czy dziesięcioleci, w Europie Zachodniej zajęto wiele stuleci.

Szczególnym wyzwaniem był rozwój innych niż czysto komercyjna form kapitalizmu. W Anglii Tudorów funkcjonował kapitalizm rolniczy, który wymagał zindywidualizowanego traktowania ziemi, w tym przystosowywania jej do określonych celów oraz grodzenia. Od początku XVIII wieku zarówno we Francji, jak i w Anglii można mówić o istnieniu kapitalizmu przemysłowego, który miał pierwotnie charakter wiejski i potrzebował ziemi pod zakłady i domy dla robotników. Najważniejszym procesem - choć dotyczącym raczej wykorzystywania ziemi niż jej własności - było powstanie w XJX wieku miast przemysłowych, które potrzebowały właściwie nieograniczonego dopływu żywności i surowców.

W pierwszej chwili wydaje się, że niewiele łączyło poszczególne próby sprostania tym wymaganiom, niemnej były one etapami w procesie podporządkowywania powierzchni planety potrzebom społeczeństwa przemysłowego. Pierwszym krokiem była komercjalizacja ziemi, umożliwiająca przejęcie czerpanych z niej dochodów o charakterze feudalnym. Drugim - wymuszanie produkcji żywności i surowców pochodzenia rolniczego w celu zaspokojenia potrzeb szybko rosnącej w kraju populacji zatrudnionych w przemyśle. Trzecim etapem okazało się rozszerzenie tego systemu nadwyżki produkcyjnej na inne kraje i terytoria kolonialne. Wraz z tym ostatnim posunięciem ziemia i jej płody zostały ostatecznie włączone w mechanizm samoregulującego się rynku światowego.

Utowarowienie ziemi to inaczej nazwana likwidacja feudalizmu, która rozpoczęła się w ośrodkach miejskich Europy Zachodniej i Anglii w XIV wieku. Jej kres nadszedł około pięciu wieków później, wraz z europejskimi rewolucjami - to właśnie wtedy ostatecznie zniesiono pozostałości pańszczyzny. Oderwanie człowieka od ziemi ozna-czato rozłożenie gospodarki na elementy, wskutek czego każdy z nich mógł zostać dopasowany do tej części systemu, która najbardziej go potrzebowała. Na początku nowy system współistniał ze starym, który miał być potem stopniowo zasymilowany i wchłonięty przez nowe formy, poddające swojemu działaniu ziemię, nadal uzależnioną od więzów przedkapitalistycznych. Zniesiono feudalną sekwe-strację ziemi. „Celem była eliminacja wszelkich roszczeń ze strony jakichkolwiek związków sąsiedztwa czy pokrewieństwa, zwłaszcza arystokratycznego, jak również kościelnych, które wyłączyły ziemię z zasięgu handlu czy hipoteki”¹. Udało się to osiągnąć częściowo siłą i przemocą, czasem wskutek odgórnej czy oddolnej rewolucji, niekiedy dzięki wojnom i podbojom, ustawodawstwu, naciskom administracyjnym czy wreszcie spontanicznym, rozciągniętym w czasie działaniom osób prywatnych na małą skalę. To, czy powstałe obrażenia goiły się szybko, czy pozostawała otwarta rana w społeczeństwie, zależało przede wszystkim od zastosowanych środków. Potężne czynniki przemiany i adaptacji wprowadzały same rządy. Sekularyzacja dóbr kościelnych okazała się na przykład jednym z fundamentów nowoczesnego państwa aż do czasu włoskiego risorgimento-, była też jednym z głównych sposobów zorganizowanego przekazania ziemi w ręce prywatnych właścicieli.

Największymi krokami w tym procesie były: rewolucja francuska oraz benthamowskie reformy z lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku. „Najkorzystniejsze warunki dla rozwoju rolnictwa istnieją wtedy - pisał Bentham - gdy nie ma majoratów, nieprzenośnych darowizn, gruntów wspólnych, prawa wykupu, dziesięciny”. Taka wolność w stosunku do własności, przede wszystkim ziemskiej, stanowiła trzon Benthamowskiej koncepcji wolności indywidualnej, jej rozszerzenie w tę lub inną stronę stanowiło cel i skutek takich aktów prawnych, jak Ustawa o zasiedzeniu [Prescriptions Act], Ustawa o dziedziczeniu [Inheritance Act], Ustawa o grzywnach i odszkodowaniach [Ftnes and Rccooeries Act], Ustawa o nieruchomościach [Real Property <4cf], Ustawa

0    grodzeniu [Enclosure Act] z 1801 roku i jej następczynie², a także Ustawy o dzierżawie dziedzicznej |Copyhold Acts] z lat 1841-1926. \Ve Francji i niektórych innych krajach Europy kontynentalnej Kodeks

215

1

   C. Brinkmann. Das soziale System des Kapitalhmus. w: Grundriss der Sozialdkonamtk, 1924.

2

   Por. A.V. Dicey, Law and Opinion in England, s. 226.