Siuta Elementy prawa dla ekonomistów prawo konstytucyjne (2)

r

I

§ 9. POJĘCIE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

.    .    i    ,    *

• : * r '

Wymiar sprawiedliwości jest obok działalności ustawodawczej i wykonawczej trzecim podstawowym kierunkiem działalności państwa. Jego zadaniem jest rozstrzyganie sporów i konfliktów prawnych.

W życiu społeczeństwa nieuchronnie dochodzi do sporów. Są one najrozmaitszej natury. Różnią się przede wszystkim podmiotami (osobami, instytucjami), między którymi do nich dochodzi. Spór może powstać między Adamem i Piotrem, między przedsiębiorstwem państwowym i spółdzielnią, między organem finansowym i podatnikiem, między zakładem pracy i pracownikiem itd. Różne są także przedmioty sporów, tzn. dotyczą one różnych spraw. Przedmiotem sporu między prokuratorem i oskarżonym jest fakt popełnienia przestępstwa i wysokość kary. Zupełnie czego innego dotyczy proces o ustalenie ojcostwa i alimenty. Jeszcze inny jest przedmiot sporu między przedsiębiorstwem budowlanym a inwestorem o odszkodowanie.

Rozstrzyganie sporów i innych spraw poddanych ich właściwości, należy do sądów i trybunałów. Sądy i trybunały, zgodnie z konstytucją, są odrębną władzą, niezależną od innych władz (art. 173). Wydają one orzeczenia w imieniu państwa, stąd też tradycyjny zwrot, którym zaczyna się każdy wyrok: „W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej”. Trybunały (Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu) są powołane do rozstrzygania spraw szczególnych, związanych z funkcjonowaniem państwa. Wymiar sprawiedliwości należy do sądów.

Na wymiar sprawiedliwości składa się przede wszystkim rozstrzyganie spraw cywilnych i spraw karnych.

Sprawa karna powstaje w rezultacie popełnienia przestępstwa i jest sądzona w procesie karnym. W sprawie tej występuje oskarżyciel (najczęściej prokurator) i oskarżony, który może mieć obrońcę. Proces kończy się wyrokiem skazującym lub uniewinniającym, niekiedy umorzeniem postępowania. Przestępstwa o mniejszej społecznej szkodliwości ścigane są z tzw. oskarżenia prywatnego: oskarżycielem nie jest wówczas prokurator ani inny oskarżyciel publiczny, lecz osoba pokrzywdzona przestępstwem (oskarżyciel prywatny).

Sprawa cywilna dotyczy z reguły dóbr majątkowych, często też praw rodzinnych, pracowniczych i in. Najczęściej występuje w postaci sporu między dwiema osobami o określone dobra (zapłatę, wydanie rzeczy, wykonanie usługi, prawa autorskie, alimenty itd.) i toczy się w trybie procesu cywilnego. W procesie takim występuje powód (osoba, która żąda przysądzenia od przeciwnika pewnej kwoty, rzeczy, itp.) i pozwany. Każda ze stron może mieć pełnomocnika, którym jest najczęściej adwokat. Proces kończy się wyrokiem zasądzającym żądane świadczenia lub oddalającym - korzystnym dla pozwanego. Są także sprawy cywilne nieprocesowe, w których nie ma sporu, np. o uznanie osoby za zmarłą, o stwierdzenie nabycia praw do

t

spadku i inne.

Wymierzanie sprawiedliwości odbywa się w ściśle określonych formach. Formy te są bardzo szczegółowo uregulowane przez prawo procesowe. Dwa akty prawne odgrywają tu rolę pierwszoplanową: kodeks postępowania karnego (k.p.k.) i kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.).

Rozstrzyganie sporów przez sądy nosi nazwę jurysdykcji lub działalności jurysdykcyjnej.

§ 10. ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

Wymiar sprawiedliwości sprawują:

1)    Sąd Najwyższy,

2)    sądy powszechne,

3)    sądy administracyjne,

4)    sądy wojskowe.

Obok wymienionych sądów pewną rolę odgrywają sądy polubowne, zwłaszcza w sprawach gospodarczych, czyli sporach między przedsiębiorcami.

W procesie wymierzania sprawiedliwości występują również - w różnym charakterze - inni.uczestnicy. Łączy ich to, że każdy z nich w określony sposób, stosownie do swoich zadań i kompetencji, współdziała z sądami. Współdziałanie polega bądź na udziale w samym postępowaniu sądowym lub innym i udzielaniu pomocy jednej ze stron (np. adwokat), bądź na przygotowaniu sprawy sądowi (np. prokurator), bądź na wykonywaniu innych zadań. Można do nich zaliczyć przede wszystkim: a) prokuraturę, b) adwokaturę, c) radców prawnych, d) notariat.

§ 11. SĄDY

Zadaniem sądów jest wymierzanie sprawiedliwości, przede wszystkim rozstrzyganie spraw cywilnych i karnych. Wykonując to zadanie sądy opierają się na przepisach prawa.

Charakterystyczną cechą sądów, różniącą je od innych organów państwowych i znamionującą ich działalność, jest niezawisłość (zasada niezawisłości sędziowskiej).

Niezawisłość oznacza, że przy rozpatrywaniu sprawy i wydawaniu orzeczenia sędzia jest niezależny. Nie podlega nikomu, nawet najwyższym organom państwowym, ma jedynie obowiązek kierować się przepisami prawa. Mówi się więc, że „w zakresie orzekania sędzia podlega tylko ustawie”. Próby wpływania na sąd lub sędziego, próby wywierania na nich nacisku - są bezprawne i podlegają karze.

77