skanowanie0003 (61)

Utwory dedykacyjne miały budowę określoną przez konwencję, która ukształtowała się pod wpływem teorii oraz praktyki epist-olograficżnęj i oratorskiej. Nawiązując do. zasad kompozycyjnych listu (zwykłego) ,._de-_ dykacje rozpoczynano od formuł nagłówkowych, łączących listowe inscrip-tio (adres) i salutatio (pierwszy, uroczysty zwrot do adresata). Formuły te ujęte najczęściej w celowniku (komu?), niekiedy (znów na wzór listu zwykłego) w dopełniaczu {cło kogo?) stanowiły pierwszy sygnał przypisania dzieła. Zazwyczaj by_ły_mpćno. rozbudowane .przez wyliczenie wszelkich tytułów (stanowego, rodowego) i godności adresata. Nierzadko wzbogacano je życzeniami i różnymi dopowiedzeniami, które określały lub postulowały rodzaj powiązań między nadawcą a odbiorcą¹.

Zamykały dedykacje, znów na wzór listu zwykłego, formuły subskrypcyjne, w których obok podpisu autora, podania miejscowości i daty mogły się pojawić dodatkowe określenia: polecenie, się...pamięci, ofiarowanie usług itp. Informacje tego typu w listach dedykacyjnych czasem wplatano w końcowe wersy'czy zdatnia części zasadniczej, graficznie pozostawały więc nie wyodrębnione.

Część główna listu przybierała kształt, przemowy (tak też^; — przypomnijmy — często nazywany był list dedykacyjny bądź przez wydawców,' bądź przez samego autora) z właściwą jej formą podawczą monologu oratorskiegó. Autor uzasadniał, dlaczego ośmiela się kierować słowa przypisania do‘wskazanej osoby, a tym samym wypuszczać dzieło w świat pod jej patronatem. Pisał o znakomitym pochodzeniu adresata, chwalił zalety jego umysłu i charakteru. W toku wywodów sporo uwagi poświęcał ’ własnemu • dziełu i wysiłkowi twórczemu, jakiego ono wymagało. Partie pochwalne listu nasycał dużą dozą panegiryzmii, te zaś fragmenty, w których mówił o sobie, pełne były uniżonych i grzecznościowych sformułowań.

Kierując się retoryczną zasadą decorum, listy dedykacyjne pisało się odpowiednim stylem (decydowały o tym adresat i rodzaj dzieła)². _Adre-satami były najczęściej osoby znakomite, o wiele wyżej postawione w hierarchii społecznej od autora, dlatego też w listach dedykacyjnych zadomowił się styl wzniosły, pełen patosu. Wśród środków językowo--stylistycznych dominowały apostrofy, pełne emocjonalnych treści epitety, metafory, peryfrazy i.alegorie. Nieco, innym wystrojem stylistycznym i odmienną tonacją emocjonalną nacechowane są-listy dedykacyjne kierowane do osób bliskich, spokrewnionych lub zaprzyjaźnionych z pisarzem. W tych mógł być zrealizowany Cyceroniański postulat prostoty i familiarności³.

Przypisania staropolskie od dawna budziły zainteresowanie badaczy. Ciekawym śladem zwrócenia uwagi na teksty dedykacyjne w dawnej książce jest obszerny rękopis Stanisława Przyłęckiego (1805—1866), zasłużonego bibliotekarza i bibliografa, odnotowany obecnie w Inwentarzu rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocła-^r wiu⁴ jako Katalog dedykacji (sygn. 1821/III). W istocie jest to rodzaj przewodnika bibliograficznego, w którym pod hasłami osobowymi (nazwiska postaci znanych z przeszłości) i przedmiotowymi (głównie szkoły wyższe dawnej Polski) skupił autor dzieła związane z daną postacią lub "instytucją. W- opisach bibliograficznych ksiąg odnotowywał Przyłęcki dedykacje, niezależnie od tego w szczególnych wypadkach na końcu zestawienia wymieniał, jakie dzieła zostały przypisane danej osobie. Tak np. pod hasłem „Władysław IV król Polski” po zestawieniu druków odnoszących się do króla wymienił 26 dzieł dedykowanych temuż. Katalog... Przyłęckiego nie może być traktowany w tej chwili jako zestawienie wyczerpujące i ma jedynie wartość historyczną.

Wysoko cenili utwory dedykacyjne wybitni bibliografowie, np. Karol Estreicher, który skrupulatnie odnotowywał w opisach dzieł staropolskich ich istnienie; niekiedy zamieszczał także krótką informację o treści lub bardziej znaczących szczegółach zawartych w listach. Również Karol Badecki przedrukowywał lub streszczał dedykacje, opisując teksty literatury mieszczańskiej.

Wiele uwagi poświęcił listom w ogóle, a w tym także listom dedykacyjnym Wilhelm Bruchnalski⁵. W rozprawie Epistulografia jako źródło literatury renesansowej w Polsce⁶ zawarł on sporo istotnych uwag

0    listach dedykacyjnych, wskazując możliwości różnokierunkowych badań nad nimi. Podkreślał, że dawne przypisania mówią.o dziejach i o genezie książki, przynoszą materiał biograficzny odnoszący się do autora

1    do ludzi, z którymi utrzymywał związki, są świadectwem poglądów pisarza na kwestie omówione w dziele, mogą być również doskonałym źródłem do opracowania dziejów mecenatu i do badań nad życiem kulturalnym dawnych epok; w nich zamknięte bywają wreszcie zawiązki innych rodzajów piśmiennictwa, na przykład panegiryków.

Dodać tu należy, że Bruchnalski, znakomity znawca i- wykładowca literatury renesansowej na Uniwersytecie Jana Kazimierza (w latach 1904— 1931), ogarniał swoim zainteresowaniem epistolografię wieku XVI i je-

21

1

Por. K. Mroczek: Tytulatura w korespondencji staropolskiej jako problem stosunku między, nadawcą a odbiorcą. „Pamiętnik Literacki” 1978, z. 2, s. 127-^-148.

2

⁹ Por, Z. Rynduch: Nauka o stylach w retorykach polskich XVII wieku, Gdańsk 1967, S. 101.

3

M. Tuliusz Cycero: Wybór listów. Przeł.'G. Pianko. Oprać. M. Ple-z i a. Wrocław 1962, s. LX1X. BN II 130.

4

   Opracowany zbiorowo pod red. J. Turski ej. T. 1: Rękopisy 1—7325. Wrocław 1948, s. 45.

5

   W. Bruchnalski: Epistulografia. W: Dzieje literatury pięknej w Polsce. Cz. 2. Kraków 1918, s. 188—197. Encyklopedia Polska. T. 22, dział 18 (cz. 2).

6

   W. Bruchnalski: Epistulografia jako źródło literatury renesansowej w Polsce. W: Pamiętnik Zjazdu Historyczno-Literackiego im. Mikołaja Reja; dnia 1—■4 lipca 1906 roku. Oprać. W. C zer mak. Kraków 1910, s. 126—132; przedruk w tomie: W. Bruchnalski: Między średniowieczem a romantyzmem. Wybór i oprać.

I. Starnawski. Warszawa 1975, s. 117—122......