skanowanie0005 (203)

naznaczona także i piętnem „Vanitas”¹. Może spojrzenie takie szczególnie uwarunkowane było osobistym doświadczeniem autora, dwudziestoletniego młodzieńca, świadomego zbliżającej się nieuchronnie śmierci,

0    czym świadczy jego wiersz wstępny do nowożeńców, poprzedzający Roksolanki. W pieśniach uczestników chórów odzywa się czasem swawolny Kupido,'ale głos jego raczej tłumi jego brat Hymen, który sam siebie nazwał Amorem Bożym.

W istocie Kupido silniejszym głosem przemówił w popularnych zbiorkach lirycznych „Pieśni — Tańców — Padwanów”, do których notabene trafiły niektóre wiersze z Roksolanek i z utworów skądinąd w rękopisach przysądzanych Hieronimowi Morsztynowi. Nawiązywały one do modnych w owoczesnej Europie form liryki popularnej, przede wszystkim włoskiej — „padwany”, kolportowanych również w podobnych zbiorkach w różnych krajach. W późniejszych zwłaszcza zbiorkach dostrzec można wpływ coraz bardziej modnych pieśni i tańców z popularnych wydań francuskich. Ale przecież mocnym akordem odzywały się tu wpływy folkloru, polskiego i pogranicza polsko-ruskiego, folkloru dworu

1    dworku szlacheckiego („Zakukała kseksuleńka za dworem”)- A i kultura dworska w najbardziej dostojnym swym kształcie przenikała tu także, co znajdowało wyraz w wielce dwornych i wyszukanych komplementach sąsiadujących czasem ze zwrotami rubasznymi.

Kupido zawsze gościł w świecie sielanki. Już u Szymonowica pasterze i pasterki rozprawiali o miłości i śpiewali pieśni, w których jednak obok wyznań miłosnych pojawiały się też tony swoistej parenezy, a nawet pochwały pracy, o czym świadczy refren z Sielanki XIII (Zalotnicy) w pieśni zalotnej rżnącego sieczkę pasterza Licydasa do Likorys, która „w ten czas [...] krowy w dojniku doiła”:

Ręko moja, kto Bogu dufa a pracuje,

Do ostatniej starości nędze nie uczuje!²

W wydanej w roku 1630 Uciesze bogiń pamaskich Henryka Chd- j chowskiego pojawiła się, też w formie refrenu, wyraźna aluzja polemicz-na do tej apoteozy zbożnej pracy:

Lutnio moja, kto ciebie słucha, a tańcuje,

I w najwiętszym kłopocie bólu nie uczuje!¹⁰⁸

Refleksyjne tony silniej odezwały się w reprezentujących styl klasycyzmu barokowego Sielankach Jana Gawińskiego (1650) i tegoż Sielankach... nowo napisanych (1668), choć swawolny Kupido budził tu też ogniste żądze w pasterzach. Pojawiał się on, budząc pożądania, zazdrości, żale i wzdychania w Józefa Bartłomieja Zimorowica Sielankach nowych ruskich, nie stroniących od wizji krajobrazowych i realistycznych epizodów oraz scen obyczajowych {Burda ruska).

Przemożne władztwo Kupidyna najsilniej jednak w barokowych utworach sielankowych, powstałych w literaturze polskiej, ujawniało się w Dafnis... Samuela Twardowskiego. Nielitościwy Kupido, poirytowany ironicznymi uwagami Apollina (zwycięzcy węża Pytona), że mały skrzydlaty bożek niewiele zdziałać może swym małym łuczkiem oraz strzałkami, dokonuje aktu zemsty. Ugodził złotą swą strzałą Apollina i zapalił w nim niepohamowaną miłość do pasterki i myśliwej Dafnis. Ją natomiast ugodził Kupido strzałą „ołowną”, która wywołała efekt przeciwny, lęk przed pożądającym jej coraz silniej Apollinem. Siła strzał Kupidyna okazała się przemożna. Apollo poszukuje Dafnidy umykającej przed nim, dopada ją wreszcie zmęczoną ucieczką i pogrążoną we śnie nad brzegiem rzeki, wyznaje jej swą gorącą miłość, ale pasterka nie przyjmuje wyznań i po krótkim dyskursie ucieka. Towarzyszki Dafnidy szukają jej i użalają się nad jej losem. A Apollo palony żądzą nie odwzajemnionej miłości ściga Dafnis, błaga, by przyjęła jego uczucia. Dafnis nie słucha go, nie słucha również namów swego ojca, Peneusza, który perswaduje, że związek z Apollinem przynieść może i jej, i domowi splendory. Daf-ai$ prosi o pomoc dziewiczą boginię Dianę. Gdy już nie może ujść, gdy irui ma wpaść w ręce Apollina, za sprawą Diany przemienia się w drzewo Łiurowe (bobkowe). Rozpacz Apollina jest straszliwa, opłakują też Dafni-dt towarzyszki: Klorynda i Nizyda oraz Pasterz, który przechodząc, był hriadkiem przemiany. Triumf Kupidyna był całkowity, nawet nad samym k'£iem, który obłapiał jeno nieczułe drzewo, a na pamiątkę swej nieodwzajemnionej miłości gałązki lauru (niegdyś włosy Dafnidy) przezna-

^m H. Chełchowski, Uciecha bogiń pamaskich, wyd. T. Mikulski, w: T. Mi-fttttikU Rzeczy staropolskie, Wrocław 1964, s. 280-281; J. Pelc, Liryka polska XVII wmku, s. 75-76.0 typach Arkadii świeckiej i świętej pisze T. Obiedzińska, Mit ar-MSijfki w literaturze i sztuce polskiego baroku, w: Literatura i kultura polska po „po-itignr'*, Wrocław 1992, s. 105-119. Pasterz i rycerz to główni bohaterowie europej-tih:r literatury baroku.

139

1

   Podobnie, mimo pewnych różnic, ocenia to L. Ślękowa we wstępie dn cytowanego wydania Roksolanek, s. XV-XXXI.

2

   Sz. Szymonowie, Sielanki i pozostałe wiersze polskie, oprać. J. Pelc, Wrocław 2000, s. 122-124, BN 1,182.