skanowanie0043 (24)

stwo zyskuje władzę potrzebną do ustalenia kanonu, lecz źródeł prawomocnej decyzji jest tak wiele, iż kanon ulega rozmnożeniu i rozproszeniu¹¹. W rezultacie każdy doczeka się swojej listy dzieł najważniejszych¹², choć będzie to tylko kanon na moment.

cji/nurtów: poezja lingwistyczna, outsiderzy (Hłasko, Bursa, Stachura), powieść historyczna, mały realizm, rewolucja artystyczna, Nowa Fala, proza małych ojczyzn, pokolenie „Współczesności”. Najczęściej wymieniani jako niedocenieni: L. Buczkowski, Z. Haupt, A. Bobkowski. Ostrą polemikę przeprowadził Stanisław Barańczak (tylkopościg, „Zeszyty Literackie” 1992, nr 41): „Poza kilkoma wyjątkami w postaci odpowiedzi kontrowersyjnych, ale rzeczowych i rzetelnie przemyślanych — znakomita większość indagowanych dała nam kliniczny pokaz powierzchowności wiedzy, płycizny myślowej i braku odpowiedzialności za słowo. [...] czołówka krytyków - z kilkoma, powtarzam, wyjątkami - nie czyta, nie myśli, nie traktuje swoich obowiązków serio. Przeważająca większość odpowiedzi obnaża kompromitująco słabą orientację krytyków w tym, co składa się na obraz dzisiejszej literatury”; zob. też Piotr Kuncewicz, Widmo literatury, „Rzeczpospolita” 1992, nr 233.

¹¹    Zob. Ryszard Nycz, 0 kanonie, klasykach i arcydziełach, „Teksty Drugie” 1993, nr 3: „Pod modnymi postaciami krytycznoliterackich ankiet i czytelniczych rankingów, pod urzędowymi postaciami odnowionych programów nauczania i środowiskowych polemik wokół listy szkolnych lektur [...] powracają dawno (zdawałoby się) przebrzmiałe kategorie. [...] Kierują nas one zgodnie w jedną stronę, w której coraz powszechniej widzieć się chce remedium na nędzną i niepewną sytuację w naszej dziedzinie: z po-l wrotem do wartości, do tekstu i do jego literackich prawodawców. Wiele też wskazuje na to, że pojęcia kanonu, arcydzieła i klasyka zadomowią się na dłużej,w terminologicznym zasobie obecnego [*..] mówienia i pisania o literaturze”; mimo rozbieżności wyników ankiet („kłopotliwa obfitość¹; uzyskanych informacji"), „bez energicznego stawiania nowych pytań podstawowym tekstom i sytuowania ich w innych niż dotąd kontekstach, bez prób uzyskiwania aktualnych «odpowiedzi» na stare pytania oraz poddawania krytycznemu osądowi kanonicznych wartości - nie może się powieść rozpoznanie [...] miejsca, z którego dziś mówimy, postaci dostępnej dla nas obiektywności”.

¹²    Stanowisko takie - że we współczesnym świecie każda grupa społeczna musi mieć własny kanon i że bez niego stanie się konsumentem kiczu - sformułował na początku lat dziewięćdziesiątych Piotr Bratkowski (Puste miejsce, „Gazeta Wyborcza” 1992, nr 233). Po lamentach na temat realistycznych zaniedbań literatury polskiej („zmieniająca się rzeczywistość jest nowym światem nieprzedstawionym kultury polskiej”, w ofercie księgarń

Zdarzyły się jednak plebiscyty spontaniczne - nieinspirowa-ne przez media czy wydawców. I wtedy okazało się, że w kanonie literatury polskiej nie mieszczą się Wisława Szymborska i Czesław Miłosz. I że z trudem w przedsionkach kanoriu znaleźliby swoje miejsce Różewicz i Gombrowicz.

Dekonstrukcja

Nic nie zapowiadało takiego rozwoju wydarzeń. Jeśli kanon ma swoje deklaracje i racje - czyli jawny poziom rekwizytów i ukryty poziom przeświadczeń - to pierwsze lata transformacji były czasem niemal bezkarnego tłuczenia rekwizytów. Do posunięć systemowych, czyli zniesienia cenzury i likwidacji państwowego monopolu książkowego, które uczestników kultury stawiały przed wymogiem samodzielności, dodać można szereg powieści dość bezlitośnie rozprawiających się z tradycją^{1 2}. W pierwszych latach transformacji dokonywął się_zatęm instytucjonalny, światopoglądowy i esTetyczny demontaż kanonu. Razem ż mm - pod patronatem dawnych sztuk Mrożka i Różewicza, z przywołaniem tradycji kpiarzy - rozpadał się na kawałki kompleks polski: następowało rozstanie z etosem emigracji (niepotrzeb-

231

1

brakuje „nowych książek współczesnych polskich pisarzy”) autor stwierdzał, że młody odbiorca, nieufny wobec oficjalnego kanonu, nie ma obecnie „kanonu alternatywnego, kanonu sztuki na różne sposoby zbuntowanej”, którym zawsze dysponował; w to puste miejsce, będące wynikiem nieopisania polskiej rzeczywistości, wchodzą w naturalny sposób produkty rewolucji komunikacyjnej” (telewizja satelitarna, wideo, gry komputerowe, komiksy). „Znów aktualna stała się konkluzja Świata nie przedstawionego A. Zagajewskiego i J. Kornhausera: «ceną za pięknoduchostwo elit jest pozostawanie większości społeczeństwa w kulturze kiczu»”.

2

Chodzi m.in. o powieści: Andrzeja Barta Rien ne va plus, Marnieli Gretkowskiej My zdies’ emigranty, Tadeusza Konwickiego Czytadło, Mieczysława Porębskiego Z. Po-wieść, Tadeusza Komendanta Lustro i kamień. W ślad za tradycją okresu międzywojennego można by je zaliczyć do „groteski historiozoficznej”. Więcej na ten temat w rozdziale Konstruowanie no^ woczesnośd.