skanuj0017 (133)

38 Dystans roli

nowych informacji, procesy podejmowania decyzji [A. Malewski 1975, s. 207-236]. W tym ostatnim przypadku, przy założeniu, że podjęcie każdej decyzji wywołuje dysonans poznawczy (nie wszyscy się z tym założeniem zgadzają), uwaga skoncentrowana jest głównie na badaniu następstw podjęcia decyzji i sposobach rozwiązywania wytworzonego dysonansu; wskazuje się tu przede wszystkim, w jaki sposób badani utwierdzają się co do słuszności podjętej decyzji.

Szereg zależności wskazywanych przez teorię dysonansu poznawczego rozpatrywać można w ramach szerszego ujęcia, odwołującego się do równoważenia struktur poznawczych, zaproponowanego pr/.cz Jeana Piagcta [1981]. (A.S.)

Zob. działanie społeczne, kognilywizm, model zmiany postaw, wartość.

Literatura:

Malewski A., 1975, Rozdżwięk między uznawanymi przekonaniami i jego konsekwencje.

/tnaliza teorii dysonansu poznawczego L Fe-stingera (w;) tegoż, O nowy kształt nauk społecznych Pisma zebrane, PWN, Warszawa. Nutlin J.M. jr, 1982, Kontrowersje wokół zmiany postaw. W kierunku teoriiperrwazji opartej na rozprzestrzenianiu si( reakcji, PWN, Warszawa.

Piagct 1981, Równawaienie struktur poznawczych Centralny problem rozwoju, PWN, Warszawa.

Dystans roli, zob. rola społeczna.

Dystrybutywnc ujęcie kultury, zob. kultura.

Działania „logiczne", zob. racjonalność.

Działania „nielogiczne", zob. racjonalność.

Działanie a postawa, zob. postawa jako definicja sytuacji.

Działanie społeczne (ang. social action łub social act), proces podmiotowej aktywności zmierzający do osiągnięcia zamierzonego celu. Podmiotem działania może być jednostka lub zbiorowość. Przyjmowane

cele oraz sposoby iclt realizacji są zazwyczaj warunkowane przez społecznie ustanowione systemy wartości, w związku z tym rezultaty podjętego działania mają określone implikacje społeczne. Na tej podstawie odróżnia się „działania" od „działań społecznych". Zgodnie z koncepcją M ixa Webera: „((działaniem)) nazywamy zachowanie ludzkie (obojętnie zewnętrzne czy wewnętrzne czynienie czegoś, zaniechanie lub tolerowanie), jeżeli i o ile działający wiąże (wiążą) z tym zachowaniem pewien subiektywny sens. Działaniem ((spo!ccznym» nazywamy takie działanie, które według swojego, przez działającego lub działających przyjętego sensu, zostaje odniesione do zachowania innych i według niego jest w swoim przebiegu zorientowane" [R. Qcndix 1975, s. 231-241]. Max Weber wyróżnił cztery typy działań społecznych: tradycjonalne (wynikające z tradycji i przyzwyczajeń), afektualnc (emocjonalne), wartościo-wo-racjonalnc (zorientowane na realizację pewnych wartości, ideałów), instrumentał-no-rncjonalne (nastawione na realizację konkretnego celu) (J. Polcszczuk 1989, s. 316-337].

Każde działanie społeczne jest czynnością świadomą; oznacza to, że podmiot „doświadcza efektów objętych swą działalnością oraz jest świadomy zmian, jakie wywołuje" (F. Znaniecki 1971, s. 324], Działanie społeczne składa się przynajmniej z trzech elementów: 1) planu zamierzonego działania bądź sposobu jego realizacji, 2) ukierunkowanej aktywności podmiotu, 3) celu, który usiłuje się zrealizować [M. Kuhn 1964, s. 643-644], Obecność tych składników pozwala odróżnić „działanie” od „zachowania” (beha\'io\tr), rozumianego jako reakcja podmiotu na docierające do niego bodźce zewnętrzne. Stosowana w socjologii terminologia nic jest w pełni jednoznaczna. W języku polskim obok pojęcia „działania społeczne" używa się zamiennie - chociaż rzadziej - terminu „czynności społeczne”; w języku angielskim zbliżone znaczenie mają pojęcia act (akt - czyn), action (akcja

Działanie społeczne 39

- czynność), a także aclivily (aktywność -działalność) [F. Znaniecki 1971, s. 323-326).

Działania społeczne uważane są niejednokrotnie za podstawowy przedmiot zainteresowania socjologii. Stanowisko takie zrozumiale jest o tyle, że w wyniku działań podmiotowych tworzona jest rzeczywistość społeczna i kulturowa. Jednocześnie rzeczywistość ta wywiera zwrotny wpływ na konkretne działania podejmowane przez poszczególne podmioty. Z tego względu działanie społeczne stanowi dogodny obiekt badawczy; ukazuje bowiem nic tylko wzajemny związek między podmiotem a jego otoczeniem, lecz także relacje między subiektywnymi i obiektywnymi determinantami działań. Wyjaśnianie różnorodnych zjawisk i procesów społecznych polega często na ukazaniu działań społecznych prowadzących do ich powstania. Nic sposób przy tym pominąć wzajemnych relacji między działaniami różnych podmiotów.

Obok sposobów wyjaśniania rzeczywistości społecznej, które odwołuje się do działań społecznych, podejmowane są różnorodne próby wyjaśniania samych działań. Z przyjętej definicji pojęcia „działanie społeczne” wynika, że decydujące znaczenie ma w tym wypadku wyjaśnienie wyboru celu i metod działania dokonywanego przez podmiot. Wyjaśnienie działania oznacza zatem próbę odpowiedzi na pytania: dlaczego takie, a nic inne cele podmiot zdecydował się realizować, a także dlaczego przyjęty został dany sposób realizacji tego celu. Wskazać można trzy zasadnicze sposoby wyjaśniania działań społecznych. Pierwszy odwołuje się do czynników zewnętrznych w stosunku do działającego podmiotu. Bada się tutaj wpływ różnych zmiennych środowiskowych na przebieg działania. Drugi sposób, typowy raczej dla psychologii, poszukuje czynników warunkujących wewnątrz indywidualnego podmiotu. Trzeci sposób usiłuje uwzględniać oba typy wyjaśniania, a więc zarówno czynniki zewnętrzne, jak i wewnętrzne.

Różne sposoby wyjaśniania działań społecznych wiążą się zazwyczaj z odmiennymi orientacjami teoretycznymi. W socjologii wyróżnić można dwie zasadnicze orientacje tcorctyczno-mctodologicznc (luli inaczej: dwa typy paradygmatów) - stanowisko naturalistycznc (pozytywistyczne) i antynaluralistycznc (humanistyczne). Naturalizm traktuje działania społeczne jako pewien obiektywny fakt społeczny i usiłuje odkryć wszelkie występujące tu prawidłowości. Zazwyczaj próbuje się ustalić wpływ różnorodnych czynników zewnętrznych na przebieg działań podmiotowych; ustalić związki między poszczególnymi rodzajami zmiennych, wyodrębnionymi w trakcie procesu badawczego. Sposób postępowania jest tu zbieżny z podejściem typowym dla nauk przyrodniczych.

W orientacji antynaturalistyczncj główny nacisk kładzie się na poznanie sposobów postrzegania i oceniania rzeczywistości społecznej przez działający podmiot. W zależności od tego, jak podmiot definiuje sytuację, w której się znajduje, tak przcbic-gają jego działania. Zadaniem socjologii jest, w takim ujęciu, nic tyle „wyjaśnienie" działań społecznych przez ukazanie wpływu czynników zewnętrznych, ile raczej „zrozumienie" stanowiska i motywów, którymi kieruje się sam podmiot. Zrozumienie działającego podmiotu polega na ustaleniu znaczenia, jakie przypisuje on różnorodnym elementom otaczającej go rzeczywistości. Ten sposób podejścia do problemu działań społecznych określany jest - za Florianem Znanieckim - jako wyjaśnianie ze współczynnikiem humanistycznym.

Socjologia, która za główne zadanie stawia sobie nic tyle „wyjaśnianie" działań, co raczej ich „zrozumienie”, określana jest często jako socjologia rozumiejąca. Za twórców tego kierunku uważa się Maxa Webera oraz Williama I. Thomasa i Floriana 'Znanieckiego. Wyjaśnić .działanie społeczne oznacza wskazać nie tylko warunki, w jakich się ono odbywa, lecz także poznać przyjętą przez podmiot definicję sytuacji (czyli subiektywny sposób ujmowania obiektywnych warunków). Zn pośrednictwem działań spo-