skanuj0031 (43)

Z uwagi na ich rolę społeczną, obywatelskość staje się kluczową kategorią, odzwierciedlającą ich świadome uczestnictwo w życiu społecznym i jawi się jako podstawowy wymiar myślenia o własnej odpowiedzialności zawodowej. Lokalny wymiar obywatelskości nadają rozważania na temat kondycji obywatelskiej Polaków jako społeczeństwa postsocjalistycznego, którego zbiorową świadomość zaprezentowano jako produkt mentalności, pochodną warunków polityczno-gospodarczych oraz pochodną sposobu kształcenia nauczycieli.

Wiodącą metodą badawczą był wywiad oparty na strategii badań jakościowych. Obejmował on cztery grupy pytań o: publiczny charakter szkoły, jej wartości, zadanie i znaczenie społeczne; rolę szkoły dla dorosłych i jej potencjalne, a także specyficzne zadania, w tym o sens pracy nauczyciela; znaczenie środowiska lokalnego dla rozwoju edukacji (w tym szkoły) oraz rolę państwa w życiu obywatela. W badaniach wykorzystano wypowiedzi 45 andragogów - nauczycieli szkół dla dorosłych.

Kluczową rolę w procesie analizy danych pełniła konstrukcja typów idealnych, twórczo zmodyfikowana przez badaczkę pod wpływem zgromadzonego materiału badawczego, co oznaczało włączenie do badań obok procedury dedukcyjnej, także indukcyjną W rezultacie typ idealny nie stanowi w pracy sztywnej matrycy kontrolnej dla analizy danych, a raczej tło odniesienia dla ich interpretacji. Analiza tekstów wypowiedzi nauczycieli miała charakter dwustopniowy. W pierwszym podejściu chodziło o odsłonięcie typu indywidualnej orientacji obywatelskiej, w drugim o odsłonięcie wiązań pomiędzy typem orientacji a sposobem myślenia o dobru wspólnym. Procedura interpretacji wyników badań dotyczyła:

1.    próby ideologicznej identyfikacji nauczycielskich orientacji obywatelskich,

2.    próby wyodrębnienia koncepcji edukacji obywatelskiej jako węzłowej kategorii dla określenia relacji między typem orientacji obywatelskiej a sposobem rozumienia przez nauczycieli własnej roli,

3.    przedstawienia implikacji koncepcji roli badanych nauczycieli dla rozumienia sytuacji ucznia jako dorosłego obywatela.

Jak zatem prezentują się wyniki i interpretacja tak skonstruowanych badań? Badaczka zidentyfikowała trzy typy orientacji obywatelskiej i towarzyszące im ideologiczne identyfikacje:

1. Bycie obok rzeczywistości społecznej, co przekłada się na następujące poglądy nauczycieli: publiczny charakter szkoły oznacza, że realizuje ona swoje zadania dydaktyczne; szkoła dla dorosłych jest miejscem wyrównywania „braków kwalifikacyjnych”; środowisko szkolne jako miejsce na mapie fizycznej (obojętne dla szkoły); państwo jako strażnik równego podziału dóbr społecznych. Orientacja ta jest ideologicznie zakotwiczona w pozornym komunitaryzmie.

2.    Bycie w rzeczywistości społecznej, co przekłada się na następujące poglądy nauczycieli: publiczny charakter szkoły oznacza, że jest ona instytucją dostrzegającą realia wolnego rynku; szkoła dla dorosłych jako miejsce kontynuowania kształcenia; .środowisko lokalne jako sieć sformalizowanych procedur; państwo jako regulator prawa i opiekun poszkodowanych. Orientacj a ta j est ideologicznie zakotwiczona w ekonomicznym liberalizmie.

3.    Bycie pomimo rzeczywistości społecznej, co przekłada się na następujące poglądy nauczycieli: szkoła publiczna (w tym szkoła dla dorosłych) jako miejsce kształcęnia/wychowania; środowisko lokalne jako rezultat intelektualnego i etycznego zaangażowania obywatela; państwo jako obrońca socjalnych uprawnień obywatela. Orientacja ta jest ideologicznie zakotwiczona w liberalnym komunitaryzmie.

W wypowiedziach badanych dominuje pierwsza orientacja, zaś trzecia jest głosem występującym marginalnie. Kategoria „dobra wspólnego”, dopełniająca orientacje obywatelskie, została ulokowana przez nauczycieli dorosłych w następujących obszarach: polityki, współcześnie podzielanych przez społeczeństwo wartościach, działalności prospołecznej.

Na podstawie przeprowadzonych badań wyróżniono dwie opcje edukacji obywatelskiej. Pierwsza to taka, w której obywatelskóść postrzegana jest przez respondentów jako końcowy rezultat specjalnych działań dydaktycznych w po-| staci nauczania bycia obywatelem. Druga to taka, gdzie bycie obywatelem jest ciągłym procesem, a edukacja obywatelska — „uczniem się po omacku”. Jak po-I kazały badania, nauczyciele dorosłych są w większości zorientowani na nauczanie obywatelskości, tj. realizowanie programu zredukowanego do przyswajania wiedzy, co nie pozwala na kształtowanie kompetencji obywatelskich i w rezultacie na wejście uczniów w dorosłość.

Dyskusyjne w prezentowanych badaniach jest stosowanie w interpretacji polskiej rzeczywistości liberalnej i komunitarnej koncepcji obywatelskości jako typów idealnych w wydaniu zachodnich teoretyków, czemu dała wyraz sama Autorka badań, redukując na etapie analizy szczegółowe kategorie typów idealnych do ogólnego tła teoretycznego. Właśnie badania jakościowe (interpretatywne) zwracają uwagę na kontekst, w jakim realizuje się określona praktyka, czy też rodzi się teoria, a ten w przypadku demokracji zachodniej nie przystaje do sytuacji w Polsce. Ten pogląd poprę cytatem z książki Geralda Gutka Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, który pisze: „Chociaż zdarzały się próby stworzenia ideologii, która wykraczałaby poza konkretny kontekst kulturowy, uniwersalizm takich koncepcji jest z reguły pozorny - niezależnie od tego jak głęboko ich autorzy są przekonani, że zdołali nadać konkretnej interpretacji przeszłości wymiar ogólny. W istocie określone dziedzictwo kulturowe będące udziałem zbiorowości, na której grunt przeszczepia się daną

73