skanuj0069 (17)

142 Postmodernizm

nizmu, gdy podano w wątpliwość przyjmowane implicite przesłanki na lemat poznania rzeczywistości (cliod/.i przy tym zarówno o poznanie filozoficzne, naukowe, jak i poznanie występujące w obrębie twórczości artystycznej).

W obrębie postmodernizmu odrzuca się obraz świata typowy dla modernizmu. Kwestionowana jest wiara w istnienie „obiektywnego" porządku ' rzeczywistości. Rzeczywistość jest w tym ujęciu clmoscm, nie występują w niej żadne ogólne (powszechne) prawidłowości i prawa. Dodatkowego „potwierdzenia" tego obrazu świata dostarczają odkrycia w fizyce, dotyczące chaosu deterministycznego. Drak sukcesów nauki w odkryciu jednolitego modelu rzeczywistości lub w wypracowaniu ujęcia uniwer-salistyczncgo, pozwalającego zsyntetyzo-wać liczne ujęcia cząstkowe, nie wynika z braku uzdolnień uczonych, lecz z tego, że osiągniecie tak sformułowanego celu jest niemożliwe. „Matura" rzeczywistości jest bowiem inna; charakteryzuje ją swoista niejednorodność. Postmodernizm jest programowo antysystemowy; wiara w utworzenie całościowego obrazu rzeczywistości jest złudzeniem i niczym więcej tylko wiarą. Możliwe i sensowne jest tylko odkrywanie prawd cząstkowych, dotyczących jakiegoś niewielkiego wycinka rzeczywistości. Utracona została idea jedności oraz potrzeba jej posiadania. Dominującą cechą postmodernizmu staje się pluralizm. Wielość języków, form, sposobów myślenia i postępowania jest wielością bez punktu odniesienia, a więc bez perspektywy jedności [K. Wilkoszew-ska 1992, s. 10]. Postmodernizm głosi pochwalę różnorodności, marginalności, hetero-gcniczności, gry, eklektyzmu.

Za protoplastę postmodernizmu w socjologii uznaje się Georga Simmcla, którego dorobek charakteryzuje się dużą różnorodnością i brakiem podejścia systemowego. Daniel Dell uznawany jest za przedstawiciela postmodernizmu neokonserwatywnego (zob. (G. Dziamski 1993, s. 13]). W pracy pt. Kulturowe sprzeczności kapitalizmu

D. Dell [1994] przedstawił wnikliwą diagnozę współczesnych społeczeństw. Rozpowszechnienie się postawy oświeceniowej i światopoglądu naukowego doprowadziło do destrukcji w sferze wartości, ideałów i postaw szerokich kręgów społecznych. Brak trwałych wartości, niewiara, relatywizm, poczucie sceptycyzmu, tymczasowość i prowizoryczność stanowią dominujące cechy kultury. Duchowy nihilizm przezwyciężony może być - zdaniem D. Bella - przez odrodzenie religijne.

Postmodernizm oznacza dckonstrukcję nowoczesnej mitologii (J.-F. Lyolaul). Odrzuca się tu wiarę w „wielkie opowieści"

(grand recitc) epoki nowoczesnej - mit postępu, emancypacji rozumu, wyzwolenia, wzrostu bogactwa itd. Mity te przekształciły się w swoje przeciwieństwo, służące zniewoleniu i totalitaryzmowi.

Postmodernizm niewątpliwie ukazał, jak istotną rolę w rozwoju poznania naukowego, a nawet całej cywilizacji, odgrywała wiara w możliwość skonstruowania cało-, ściowego obrazu rzeczywistości. Jednocześnie postmodernizm wiarę tę - poprzez krytykę modernizmu - zdezawuował. Warto zwrócić uwagę, źc założenia postmodernizmu mają głównie charakter negatywny. Ich krytyka jest utrudniona, gdyż brak akceptacji tych założeń automatycznie sytuuje oponenta na stanowisku „modernistycznym". (A.S.)

Zob. determinizm w socjologii, marginalizacja, modernizacja, paradygmat, porządek społeczny, społeczeństwo ponowoczcsnc.

Literatura:

Bell D., 1994, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

Dziamski G., 1993, O postmodernizmie najszerzej pojętym [w:] Poznariskie studia z filozofii nauki, z. 13: Inspiracje postmodernistyczne ■ w humanistyce, Wyd. Nauk. PWN, Warsza-wa-Poznań.

Wilkoszcwska K., 1992, O pojęciu „postmodernizm" uwag kilka [w:] Oblicza postmo-derny. Teoria i praktyka uczestnictwa w kulturze współczesnej, pod red, A. Zcidlcr-Ja-niszewskiej, Instytut Kultury, Warszawa.

Potrzeba M3

Potrzeba, stan niczaspokojcnia lub braku odczuwany przez podmiot (aktora). Pojęcie to często stosowane jest do wyjaśniania motywacji działań społecznych. Tworzone są rozmaite teorie potrzeb, chętnie wykorzystywane w analizach ekonomicznych. Najbardziej znana jest' koncepcja Abrahama Maslowa, przedstawiająca hierarchię potrzeb od najniższych (potrzeby biologiczne, fizjologiczne) do najwyższych (potrzeby duchowe, kulturowe, psychiczne). Warunkiem zaspokojenia potrzeb wyższych jest wcześniejsze zaspokojenie potrzeb niższych (A.I I. Maslow 1990, s. 103-159].

Koncepcja A. Maslowa była krytykowana z powodu abstrakcyjności i pewnej sztuczności. Jak wskazuje Ryszard Dyoniziak, założenie, że każdy typ potrzeb (poza potrzebami fizjologicznymi) kształtuje się po zaspokojeniu poprzedniego typu, odbiega od danych empirycznych, z których wynika, że: 1) mogą pojawiać się u danej osoby potrzeby „wyższe" (np. potrzeba samorealizacji), chociaż nie zaspokojonb została wcześniej potrzeba „niższa", 2) kilka typów potrzeb może występować równocześnie (np. potrzeby fizjologiczne i potrzeby estetyczne), a ponadto 3) na skutek odmiennych doświadczeń życiowych i odmiennej socjalizacji, kolejność ważności danej potrzeby może być inaczej odczuwana, zwłaszcza w różnych okresach życia człowieka [R. Dyoniziak 1966]. Schemat Maslowa może sprawdzać się w warunkach wyraźnie skrajnych (człowiek wygłodzony zapewne będzie odczuwał przede wszystkim chęć zaspokojenia potrzeb fizjologicznych, zanim zrodzi się u niego potrzeba wiedzy czy przynależności). Jednak w warunkach „normalnych” (tzn. gdy człowiek ma zaspokojone elementarne potrzeby fizjologiczne, społeczne i konsumpcyjne), chociaż występują wszystkie sformułowane przez A. Maslowa typy potrzeb, to jednak w różnej hierarchii, kolejności i często we współwystępowaniu łącznym kilku typów potrzeb, w zależności od odmiennych sytuacji, w jakich dany czlowićk się znajdzie.

Teoria funkcjonalna Bronisława Mali- ] nowskiego także oparta jest na gradacji potrzeb [B. Malinowski 1958]. Wyróżnia on potrzeby podstawowe, pochodne (instrumentalne) i integratywne. W ujęciu B. Ma- I linowskiego konieczność zaspokojenia po- j trzeb prowadzi do różnych reakcji kulturo- ; wych. Z tego względu kultura traktowana ; jest jako narzędzie zaspokajania potrzeb. I Jest to jej zasadnicza funkcja - dlatego stanowisko to określa się jako instrumentalną teorię kultury.

William I. Thomas (1925, s. I —A0] sformułował koncepcję czterech pragnień {Jow wishes), przedstawiającą w istocie typologię potrzeb jednostki. Tc cztery pragnienia to pragnienie uczucia, uznania, bezpieczeństwa i nowych doświadczeń. Wszelkie działania jednostkowe wyznaczane są przez dążenia do ich realizacji. Brak zaspokojenia tych potrzeb może prowadzić do zachowań dewiacyjnych.

Również marksizm kładzie nacisk na konieczność zaspokajania potrzeb - zwłaszcza podstawowych potrzeb bytowych -jako na zasadniczy motyw aktywności ekonomicznej ludzi.

W stosunku do wyjaśnień odwołujących się do kategorii potrzeb nasuwa się szereg wątpliwości dotyczących zasad wyodrębniania ich podstawowych typów. Wątpliwości dotyczą nic tyle samego istnienia potrzeb - zwłaszcza bytowych (gdyż każdy musi oddychać, jeść itd.) - ile sposobów wyjaśniania odwołujących się do tych koncepcji. Zakłada się tu bowiem swoisty redukcjonizm. Ponadto w różnych ujęciach wyodrębnia się odmienne typy potrzeb, co w konsekwencji może prowadzić do icłi nadmiaru - każde działanie będzie wyjaśniane przez inną potrzebę. Stan taki prowadzi do obniżenia wartości cksplanacyjnćj tych teorii (podobny proces nastąpił w wypadku teorii instynktów).

Należy podkreślić, że niektóre potrzeby mogą być wytwarzane sztucznie przez czynniki kulturowe lub społeczne. W skrajnym przypadku te sztucznie wytworzone potrze-