skanuj0082 (14)

K.S Hucli u a (u r;i I ny ludności

i technologii, konflikty społeczne, idee, •.•..mości (Max Weber); <l) teorie zmierzające do wykrycia praw warunkowych (typu: jeśli A, to 11)- tutaj zazwyczaj mieszczą się te a te rozwoju ekonomicznego, a także np. tezy A!exisu de Tocquevillc'a dotyczące w.uunków wybuchu rewolucji; 5) struktu-i.ilne teorie zmiany — ujęcia, w których nie izoluje się poszczególnych czynników, lecz p'.'ihiije uwzględniać ich wzajemne oddziaływania [R. Houdon 19153]. (A.S.)    •

Zub konflikt społeczny, kontrfaktyczność, nco-ev'olucjoni/in, iransformncja, zasada ekonomii v >sitku, zmiana społeczna.

I.iieralura:

lioudon K , 1983, /nilivitliial Action and Social Chaage: A No-lheory of Social Cliangc, „The llntisli Journal ofSociology", vol. 3'l, nr 1. l'.iUieli A.K., 1976, Ko/jliU. modernizacja i zmiana społeczna. Analiza i krytyka teorii funkcjonalnej, PWN, Warszawa.

1‘oppcr K.R., 198-1, Nędza liistorycyzmu, Wyd. Krąg, Warszawa.

Sl.iboń A., 1987, Pojęcie „rozwój społeczny”: uwagi i wątpliwości, Zeszyty Naukowe, AE w Krakowie, Kraków, nrż-M. b/czepański M.S., 1989, Modernizacja - rozwój zalezny - rozwój endogenny. Socjologiczne studium teorii rozwoju społecznego, UŚ, Katowice.

Ruch naturalny ludności, zob. ruchliwość społeczna.

Ruchliwość społeczna (mobilność społeczna), zmiana pozycji jednostki lub grupy w obrębie społeczeństwa zróżnicowanego strukturalnie. Wyróżnia się dwa typy ruchliwości społecznej - ruchliwość pionową (wertykalną) i poziomą (horyzontalną). Pierwszy typ - ruchliwość pionowa — to zmiana miejsca w systemie hierarchizacji społecznej. Może on przybierać formę awansu lub degradacji. Drugi typ - ruchliwość pozioma - to przejście podmiotu z jednej sfery działalności do innej, np. w uymku zmiany zawodu.

Ruchliwość międzygcncracyjna (międzypokoleniowa) to porównanie pozycji zajmowanej przez jednostkę z pozycją społeczną rodziców. Ruchliwość wewnątrzge-ncracyjna (wcwnątrzpokolcniowa) to porównanie pozycji jednostki w różnych momentach jej drogi życiowej (kariery zawodowej). Badanie ruchliwości społecznej pozwala rozpoznawać zmiany zachodzące w obrębie struktury społecznej. Cechy struktury społecznej - przykładowo jej sztywność bądź elastyczność - warunkują możliwość zmiany zajmowanej pozycji, a zatem ruchliwość społeczną. Istotnym elementem wpływającym na przebieg drogi życiowej, w tym także na przebieg kariery zawodowej jednostki, są także czynniki osobowościowe, zdolności, przygotowanie zawodowe, warunki środowiskowe różnicujące jednostki. Różne społeczeństwa stwarzać mogą odmienne możliwości i warunki zmiany pozycji społecznej. W społeczeństwach kastowych ruchliwość społeczna jest w większym stopniu ograniczona niż w społeczeństwach klasowych. W tych pierwszych pozycja jednostki jest przypisana (wyznaczona przez urodzenie) i generalnie nie dopuszcza się możliwości jej zmiany. W społeczeństwach klasowych ograniczenia tego typu właściwie nic występują, pozycje są raczej osiągane, często w wyniku rywalizacji.

Klasyczne badania ruchliwości społecznej przeprowadzili Seymour M. Lipset i Rcinhard Bcndix [1964]. Systematyczne badanie ruchliwości społecznej zapoczątkował jednak Pitirirn A. Sorokin [1927]. Pojęcie ruchliwości społecznej ujmował on nieco szerzej niż obecnie, odnosząc je nic tylko do jednostek i grup, lecz także do wartości i „wszystkiego, co może być tworzone lub modyfikowane przez ludzką aktywność" (zob. [P.A. Sorokin 1928, s. 748-749]). Sorokin podkreślał, że „z wyjątkiem okresów społecznej anarchii ruchliwość pionowa jednostek jest kontrolowana przez złożony mechanizm testowania, selekcji i dystrybucji jednostek w obrębie społeczeństwa". Mechanizm ten tworzą rodzina, kościół i szkoła, które wstępnie określają zdolności i cechy charakteru jednostek. Różnego typu instytucje związane z selekcją kan-

Ruchy społeczne 169

dydatów do zajmowania danej pozycji poddają ponownemu sprawdzeniu rezultaty osiągnięte przez rodzinę, kościół i szkolę, a ponadto badają specyficzne uzdolnienia jednostek przydatne do pomyślnego pełnienia danej funkcji (zob. [P.A. Sorokin 1928, s. 751]). Wszystkie wskazane wyżej instytucje oprócz zadań wychowawczych i edukacyjnych pełnią — nie mniej ważne - funkcje selekcyjne i sprawdzające.

Ruchliwość społeczna nic powinna być utożsamiana z ruchliwością przestrzenną ani z ruchem naturalnym ludności - pojęciem demograficznym, oznaczającym zmiany liczby urodzin i zgonów w obrębie jakiejś populacji. (A.S.)

Zob. efekt aureoli, klasy społeczne, migracja, przemoc symboliczna, socjalizacja, struktura społeczna, „wyścig szczurów”.

Literatura:

Chalasiński J , 1979, Drogi awansu społecznego robotniku, Studium oparte na autobiografiach robotników, Lud. Spóldz. Wydaw., Warszawa

Lipset S.M., Ikndis R., 196‘ł. Ruchliwość społeczna n społeczeństwie przemysłowym, PWN, Warszawa.

Mach li.W., 1989, Funkcja i działanie: systemowa koncepcja ruchliwości społecznej, PWN, Warszawa.    .'■•

Sorokin P.A.. 1927, Sucial Mobil ity, llarpcr, New Yorl.

Sorokin P.A., 1928, Contamporary Sociological Theories, 1 larper and Brothers, New York, London.

Ruchy społeczne, różnorodne formy zachowań zbiorowych mające na celu doprowadzenie do zmiany społecznej. Herbert Blumcr [1969] rozróżnia „elementarne’' i „zorganizowane" formy zachowań zbiorowych. Formy „zorganizowane" to ruchy społeczne. Formy „elementarne" zachowań 'zbiorowych to np. wzburzony tłum, panika na giełdzie, histeria wojenna lub każdy inny spontanicznie powstały społeczny niepokój. Tu także zalicza się zachowania typowe dla tłumu, mas/, publiczności. Ruchy społeczne, mimo że zawsze wykazują pewien stopień zorganizowania, mogą powstawać w sposób spontaniczny. Wyodrębnia się ruchy rewolucyjne, reformatorskie, a także ekspresyw-nc. W innym ujęciu wyodrębnić można ruchy zorientowane na wartości, na władzę lub na partycypację.-Georges Sorcl wskazywał, że silne ruchy polityczne są substytutem religii.

Proces formowania się ruchu społecznego może być ujmowany z perspektywy konfliktu klasowego. Przydatnym narzędziem analizy jest model zaproponowany przez Ralfa Dahrendorfa [1959] zawierający podział na grupę interesów i quasi-grupę. Grupa interesu skupia osoby zainteresowane dokonaniem określonych przekształceń w obrębie społeczeństwa; osoby prowadzące działalność informacyjną, propagandową, tworzące nową ideologię. Quasi-grupa natomiast to rzesza potencjalnych zwolenników proponowanych - przez grupę interesu - zmian. W sprzyjających warunkach, gdy dochodzi do wybuchu społecznego quasi--grupa przekształca się w rzeczywistą grupę (klasę) społeczną, zdolną do przejęcia władzy i urzeczywistnienia proponowanych zmian. Grupa interesu staje się wówczas elitą władzy.

Alain Tourainc [1995, s. 219] badaniom nad mchami społecznymi przypisuje centralne miejsce w analizie socjologicznej. Ruchy społeczne stanowią wyraz strukturalnych konfliktów danego typu społeczeństwa. Konflikty te dotyczą kontroli nad narzędziami transformacji i kształtowania życia społecznego, a także zmierzają do narzucenia dominacji kulturowej. W danym typie społeczeństwa istnieje tylko jedna „ccntraha para skonfliktowanych ruchów spoleez łych". Według A. Tourainc’a wyodrębnić nożna trzy główne rodzaje mchów społecznych: 1) mchy społeczne w ścisłym tego słowa znaczeniu, ich podstawą jest konflik: dotyczący kontroli wzorców kulturowych. 2) ruchy historyczne, nastawione na kontrolę przejścia z jednego typu społeczeństwa w drugi; 3)' mchy kulturowe, odnosz\cc się do transformacji wartości kulturowych