skanuj0006 (215)

152

Struktura ludności według cech społeczno-zawodowych i wykształcenia

Struktura społeczno-zawodowa ludności Polski

153

Przed przystąpieniem do omawiania zmian, które zaszły w latach 1931-1950 w strukturze społeczno-zawodowej ludności utrzymującej się ze źródeł rolniczych, ■ celowe jest przypomnienie sensu pojęć: ludność wiejska i ludność rolnicza, ponieważ • dość często mylnie się je utożsamia. Kryterium wyznaczającym grupę ludności wiejskiej jest miejsce zamieszkania. Mianem tym określamy ludność zamieszkującą na terenach wsi (gmin) niezależnie od źródeł jej utrzymania. Kryterium wyznaczającym ludność drugiej grupy jest rolnicze źródło utrzymania. Ludnością rolniczą jest zatem ludność utrzymująca się ze źródeł rolniczych .

Przy porównaniu wyników spisów z lat 1931 i 1950 należy pamiętać, że mimo zmian terytorialnych i przemian społecznych, jakie nastąpiły w tym okresie, ' porównanie jest dopuszczalne, gdyż dotyczy określonego państwowego organizmu § gospodarczego. Liczby przytoczone w tablicy 6.S pozwalają przy tym określić stosunkowo dokładnie i wymiernie wyniki dokonującego się procesu przemian społecznych.

W okresie 1931-1950 zmniejszył się, w ogólnej liczbie ludności wiejskiej,. odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł rolniczych, zwiększył natomiast odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych, tj. ludności zamieszkałej na wsi, a utrzymującej się z pracy w innych działach gospodarki narodowej.

W porównaniu z okresem przedwojennym zmniejszył się nieznacznie (o 1,9%). ■ udział ludności utrzymującej się z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych oraz będącej na utrzymaniu ludności pracującej w takich gospodarstwach.

Tablica 6.8

Struktura społeczno-zawodowa ludności wiejskiej

Wyszczególnienie	Ludność pracująca > utrzymywani członkowie rodziny			• **.ś
	1931	1950	1931	1950 .
	w lyliącach		w odsetkach
Ludność wiejska	23184.7	15008.4	100,0	100.0
Ludność iolnicza	18516,1*	109813*	79.9	733 :
Ludność w indywidualnych gospodarstwach rolnych w lyra: w gospodarstwach 0 powierzchni ogólnej' poniżej	16028.8'	10088,4'	693	673
2 ha	2998.4	1057.8	12,9	7,1 $
2- 5	5531,5	31183	233	2Q£r|
5-10	3944,0	3999,8	17.0	26.7 |
10-14	1105,1	11113	4,8	7.4J1
14 ha i więcej *	751,4	603,8	33	4.0 •
0 powierzchni nieustalonej	1366,1	293	53	03 *
Członkowie spółdzielni produkcyjnych		132.4	—	03
Robotnicy i pracownicy rolni	24873*	748,4	10,7	5.0 3
Ludność pozarolnicza	3864.5'	4027,1	16,7	26,8

* Ponadto 277.2 ty* bezrobotnych «iu i Mizymywjuyiu członkami rodziny * W podziale u otrzymajacych óc z gospodarstw ^ indywidualnych, członków spółdzielni produkcyjnych ow toboouków i pracowników nie ivr||ędBiow 12.1 9* tednaćć o otatakatj :■ Kumie guspodziki W podziale według grap widkotó gotpodaistw nie gwiglcdamo: ' 532 lyi osób. ⁴ 167,5 tjrs osób * W 1931- r- ; pownetzebrua użytków rolnych ¹ W 1531C 10-15 ha oraz ISi więcej * Ponadto 526,9 ty* bezrobotnych wiąz z otrzymywany mi cdoa- -kani rodziny

Uwaga Dane w ubiicy opracowano wedkg głównego iródU utrzymania Źródło: Roitfńk Statfoycorf1960, GUS. Wauzawa 1960. s *3

Tablica 6.9

Ludność zamieszkała w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego

Wys2CZC$ótoesńe	Lau	Lwłaoić ogćicro	W !>tB w gospodarstwach 0 powkrachni ogólnej w ho 05-2 | 2-5 | 5-10 | 10 i więcej
		wtjs^m	W * ogół*
Ogółem	1960	131123	223	32,0	31,0	14,2
	1970	123603	223	30,4	30,8	16,1
	1978	98223	213	30,3	29,5	17,9
	1988	9632,9	243	263	263	22,6
Czynni zawodowo	1960	7367,0	213	333	31.6	13,9
	1970	7587.4	213	30,9	31,5	15,8
	1978	6192,8	213	30.8	29,9	173
	1988	5964,0	24,4	273	273	214
$ Bierni zawodowo	1960	5745,5	24,6	303	30.1	14.6
	1970	47733	24,1	293	29.6	16.4
	1978	3630,1	22,1	29,4	28.8	18,9
	1988	36683	233	24,6	263	25,0
			Współczynniki
Na 100 czynnych zawodowo	1960	78	91	72	74	82
przypada biernych	1970	63	70	60	59	65
	1978	59	61	56	56	64
	1988	62	60	55	60	73

$?*7? Łącznie z ludnością z gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego o powierzchni nieustalonej.

: Źródło: Opiacowanie własne na podstawie: Spis Powszechny z dnia 6 XII 1960 r Wyniki ostateczne ludność Gospodarstwa domowe Polska, GUS, Warszawa 1965, s. 119; Narodowy Spis Powszechny z dnia 8 VII1970. Wyniki ostateczne. Struktura demograficzna i zawodowa ludności Gospodarstwa domowe. Polska, GUS, Warszawa 1972, . s. 418-22; Narodowy Spis Powszechny z dnia 7 XII1978 r. Ludność Gospodarstwa domowe i warunki mieszkaniowe, GUS. seria Statystyka Polski, z 128. GUS. Warszawa 1980. s 74; Narodowy Spis Powszechny 1988 Struktura demograficzna i społeczno-zawodowa ludności, GUS. Warszawa 1990

Zasadnicze zmiany nastąpiły w strukturze gospodarstw rolnych według powierzchni. Dane przytoczone w tablicy 6.8 ilustrują skutki przeprowadzonej po wojnie reformy rolnej. Dominanta wielkości gospodarstw przesunęła się na gospodarstwa o powierzchni 5-10 ha, przy znacznym zmniejszeniu liczby ludności =w gospodarstwach karłowatych (poniżej 2 ha).

W latach 1960-1988 nastąpiły dalsze poważne zmiany. Przede wszystkim zmniejszyła się bezwzględna liczba osób utrzymujących się z pracy w rolnictwie. Rzecz znamienna, że we wszystkich grapach wielkości gospodarstw rolnych, z wyjątkiem największych, następował względny spadek liczby biernych zawodowo. W 1988 r- odnotowano również wzrost udziału biernych zawodowo w gospodarstwach o powierzchni do 2 ha.

Analiza struktury społeczno-zawodowej ludności musi również obejmować grapę określoną mianem robotnicy-chłopi lub chłopi-robotnicy. Jest to grapa ludności pracującej poza rolnictwem lub utrzymującej się ze źródeł niezarobko-wych i jednocześnie prowadzącej małe bądź nawet karłowate gospodarstwa rolne. O ile w 1950 r. należało do niej wraz z rodzinami ok. 0,6 min osób, o tyle w 1960 r. już ok. 2,4 min. W 1966 r. szacowano liczbę ludności o mieszanych

154    Struktura ludności według cech społeczno-zawodowych i wykształcenia

Struktura społeczno-zawodowa ludności Polski    155

źródłach utrzymania na ok. 2,9 min osób. Wzrost liczebny tej grapy wiąże się przede' wszystkim ze zbyt wolnym, w porównaniu z tempem industrializacji kraju, tempem; urbanizacji. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. w szczególności grupa., chłopów-robotników podlegała zwalnianiu z pracy w działach pozarolniczych w wyniku przechodzenia zakładów pracy na system gospodarki wolnorynkowej, 3 Ocenia się, że jedną z konsekwencji tego zjawiska jest pojawienie się ukrytego bezrobocia w rolnictwie, które w końcu 1992 r. osiągnęło ok. 1 min osób. Według, szacunku opartego na wynikach spisu rolnego z czerwca 1996 r. liczba osób będących w wieku produkcyjnym i określonych jako „zbędni w rolnictwie połskim’|| została oszacowana na 0,8-0,9 min. Szczegółowa analiza w przekroju terytorialnym, uwzględniająca strukturę chłopów-robotników i bezrobotnych w rolnictwie, według płci i wieku, powinna być przedmiotem osobnych dociekań.

Od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. w Polsce jest stosowane określenie; ludność aktywna zawodowo, które obejmuje osoby pracujące i bezrobotne. Termin;: ludność czynna zawodowo, używany poprzednio w gospodarce centralnie planowa--: nej, odpowiada pojęciowo obecnej kategorii osób pracujących.

W analizach aktywności ekonomicznej ludności posługujemy się, oprócz: wspomnianych już współczynników aktywności zawodowej, także wskaźnikami zatrudnienia i stopą bezrobocia.

Współczynnik aktywności zawodowej jest ilorazem aktywnych zawodowo doi ludności w wieku 15 lat i więcej (lub 18 lat i więcej), co możemy zapisać:

w,_z =~c.    (ji

gdzie:

L_ht — liczba osób aktywnych zawodowo według definicji ze s. 64,

L_x — ludność w wieku 15 lat i więcej lub 18 lat i więcej,

C — wielkość stała, na ogół 100.

Wskaźnik zatrudnienia jest ilorazem ludności pracującej w wieku 15 lat-i więcej (lub 18 lat i więcej) do ogólnej liczby ludności w tym wieku, tzn.:

(6-2)

gdzie:    M

L_]aiC — ludność pracująca w wieku 15 lat i więcej lub 18 lat i więcej, pozostałe oznaczenia jak we wzorze (6.1).

Wskaźnik bezrobocia, zwany często stopą bezrobocia, jest ilorazem bezrobotnych do aktywnych zawodowo. Stopę bezrobocia oblicza się według wzoru:

wi-im    m

w*

gdzie:

— liczba osób bezrobotnych, pozostałe oznaczenia jak we wzorze (6.1).

Wzory (6.1), 6.2) i (6.3) odnoszą się do miar ogólnych. Jeżeli w liczniku występuje odpowiednio grapa osób aktywnych zawodowo, pracujących lub bezrobot' nych o określonym wieku oraz płci, a w mianowniku liczba osób w tym wieku i pfo

Tablica 6.10

Współczynniki aktywności zawodowej ludności

	Ogółem				Poza rolnictwem				W rolnictwie
Wick w lotach	1960	| 1970	1 1978	1988	1960	| 1970	1978	| 1988	1960	[ 1970	| 1978	| 1988
				bczba czynnych zawodowo przypadająca ca					100 osób
Mężczyźni	55	58	77	74	54	56	55	51	58	62	64	66
15-17	21	11	8	4	14	5	5	3	32	23	14	8
18-19	73	63	58	53	72	62	58	52	77	67	60	53
20-24	88	86	83	79	88	85	82	78	90	88	84	85
25-29	96	96	96	94	96	96	96	94	97	97	98	98
'5:; 30-34	97	97	97	96	97	97	97	95	98	98	99	99
: 35-39	97	97	96	96	96	96	96	95	99	99	99	99
40-44	97	96	95	94	96	95	94	93	99	99	99	100
45-49	96	95	92	90	94	93	90	87	99	99	99	100
50-54	95	94	87	82	92	91	83	77	99	99	99	100
55-59	92	91	82	72	85	86	74	61	99	99	99	100
60-64	83	83	62	54	68	71	43	32	97	99	98	100
65 i więcej	60	56	35	32	25	22	8	7	88	91	86	99
Kobiety	40	46	59	57	28	38	41	39	58	63	59	61
15-17	21	10	5	2	9	4	4	2	36	23	9	4
18-19	62	49	43	42	55	47	45	43	74	56	35	30
20-24	68	73	68	64	62	72	69	63	83	80	66	68
\ 25-29	63	75	75	70	52	72	75	69	86	87	77	77
30-34	63	78	80	77	48	73	78	75	89	90	86	84
35-39	67	80	82	83	49	74	79	82	91	92	91	90
40-44	69	80	83	86	50	71	79	84	92	94	93	94
45-49	68	79	79	81	47	68	72	77	92	95	94	95
50-54	66	76	72	71	41	60	60	63	90	95	94	95
55-59	61	68	58	51	33	46	38	33	87	93	94	96
60-64	49	51	37	34	17	17	n	12	81	90	^91 1	96
65 i więcej	32 |	33	19	19	6	5	2 |	2	60	73 1	64	94

Źródło Opracowanie wtem u padmwic wyników narodowych spisów powszechnych

(wzory (6.1) i (6.2)) lub liczba osób aktywnych w tym wieku i płci (wzór (6.3)), to mówimy o wskaźnikach cząstkowych.

W tablicy 610 przedstawiono wartości współczynników aktywności zawodowej z uwzględnieniem płci oraz zatrudnienia (w rolnictwie, poza rolnictwem). Na szczególną uwagę zasługuje bardzo wysoka aktywność zawodowa w starszych grupach wieku wśród ludności rolniczej. Dotyczy to zarówno mężczyzn, jak i kobiet.

Współczynniki aktywności zawodowej mężczyzn pracujących poza rolnictwem rosną wraz z wiekiem badanych, osiągając maksimum w grupie wieku 30-34 lata, podczas gdy w rolnictwie w grupie wieku 30-65 Jat utrzymują się na poziomie bliskim 100%. Faktycznie wartości współczynników mieszczą się w granicach 99,5-99,8%.

Współczynniki aktywności zawodowej kobiet pracujących poza rolnictwem również rosną wraz z wiekiem badanych, osiągając najwyższe wartości w grupie