SNV36583

213

KLASYCYZM

prądu aż do końca wieku. Za pierwszy wyraz tej świadomości, dotykający najistotniejszych preli-mmariów sztuki literackiej — jej języka i stylu -uznać należy rozprawy S. Konarskiego De emen-dandis eloąuenlioe vUlis (1741), De arie bene cogl-m/id/... (1767) oraz poemat dydaktyczny W. Rzewuskiego O nauce wierszopisklę] (1762). Późniejsze przejawy świadomości literackiej klasycyzmu przybierały różne formy. Po pierwsze — miały charakter podręcznikowo-szkolny i służyły kształtowaniu poglądów oraz potrzeb literackich odbiorców twórczości klasycystycznej, a także inspirowaniu zainteresowań przyszłych twórców. Przejawiał się w tym ich programowy cel, będący elementem prowadzonej polityki kulturalnej. Pierwsze publikacje tego typu były próbami nawiązującymi do wzorców obcych (np. Historia nauk wyzwolonych F. Jouvenala de Carlencas, 1766, oraz przygotowana na użytek Szkoły Rycerskiej edycja Cours des belles-lettres Ch. Batteux’go, 1771 — 1772). Podobny charakter miało późne dzieło Krasickiego O rymotwórstwle l rymotwór-cach (powst. ok. 1798). Po drugie — przejawy te miały jednoznaczne założenia programowo-litcra-ckie, np. teoria dramatu i teatru prezentowana przez Krasickiego na łamach „Monitora" w 1. 1766—1767, teoria teatru Pyrrhysa de Varille wyłożona w Compendlum polltlcum (1760), wstęp A. K. Czartoryskiego do Panny na wydaniu (1771), Towarzyszyły im wypowiedzi poetyckie o charakterze autotematycznym (np. w odzie Naruszewicza

0    złym używaniu poetyki). Systematyczny wykład teorii klasycystycznej przyniosły dwa podstawowe dzieła: F. N. Gdańskiego O wymowie i poezji (wyd.

1    - 1786) oraz Sztuka rymotwórcza F. K. Dmochowskiego (1788). Miały one charakter jednocześnie podsumowujący dorobek literatury klasycyzmu oraz normatywny, normatywność ta dotyczyła jednakże nie wszystkich dziedzin twórczości literackiej i nie dążyła do skrajności w absolutnej negacji czy też w braku zainteresowania klasyków twórczością realizującą odmienne założenia. Usystematyzowanym wykładem poglądów na literaturę, opartych na podstawowych założeniach klasycyzmu, miała stać się Wymowa i poezja G. Piramowicza (1792) opracowana jako podręcznik dla szkół Komisji Edukacji Narodowej.

Teoria dzieła literackiego. Klasycysty-czne rozumienie istoty i budowy dzieła literackiego pozostawało w kręgu przekonań mających swe źródła w antyku, głównie zaś w pismach Arystotelesa i Horacego. Klasycyzm przyjmował bowiem fundamentalny pogląd o naśladowczym charakterze twórczości słownej (-* naśladowanie), akceptował tradyoyjne rozgraniczenie poezji (-+ poezja - teorie) i wymowy, wyznaczniki i hierarchię gatunków literackich oraz wykształconą w antyku koncepcję trzech stylów piśmiennictwa (-> retoryka, -*styl - teorie). Budowanie teorii poezji na tak sformułowanych założeniach ogólnych prowadziło do postawienia przed twórczością kilku istotnych wymogów, których spełnienie było jednym z kryteriów oceny dzieł. Do wymogów tych należały: 1) konieczność realizowania przez dzieło określonych norm tworzenia literackiego. Bez względu na to, czy normy te jawią się jedynie jako ogólna nauka wywiedziona z wzorów literackich (Golański), czy też traktowane są jako sformułowane wskazówki, czyli reguły kodyfikujące działania poetyckie (Dmochowski) — zawsze stanowią fundamentalny element klasy-cystycznego myślenia o dziele literackim, nastawionego na stwierdzenie tego, jakie dzieło być powinno, a nie jakie jest. Dyskusja o zakresie zastosowania i brzmieniu poszczególnych reguł (dotyczących zwłaszcza dramatu i jedności dramatycznych), w której z rzadka tylko występują przejawy innych postaw, potwierdza panowanie tego punktu widzenia, z którego nie można było literatury zobaczyć inaczej, jak tylko w perspektywie spełniania przez nią tak czy inaczej rozumianych warunków poprawności; 2) warunek stosowności dzieła określanej często jako jego przystojność odpowiadająca znaczeniu „decorum” i „bicnsćances” (-» reguły). Obok generalnego nastawienia normatywnego był to najistotniejszy element klasycystycznej poetyki, dotyczył bowiem zarówno sfery zawartości dzieł (istotne są tu szczególnie w sytuacji polskiej czynniki określające zakres szczegółowości i konkretności przedstawienia oraz sposoby postulowanego „urozmaicenia” zawartości), jak i stylu dostosowanego do przedstawionej materii; 3) podporządkowanie budowy planu treści dzieła literackiego zasadom związanym z problematyką naśladowania natury oraz prawdy i prawdopodobieństwa, których koncepcja ukształtowana została według esencjalistycznych przekonań teoriopo-znawczych i ontologicznych; dzieło odtwarzać miało e8tetyczno-moralny porządek świata; 4) najogólniejszym wymogiem dotyczącym językowo--stylistycznej budowy dzieła i motywującym wszystkie szczegółowe zalecenia w tej kwestii (np. wer-syfikacyjne, dotyczące wyboru słownictwa, toku składniowego) była jasność i czystość języka narodowego, przeciwstawiana barokowo-saskiej ciemności stylistycznej i makaronizowaniu. Wywodząca się z idei Konarskiego niechęć do nadmiernej ozdobności języka poetyckiego nie była jednak w tym zakresie koncepcją jedyną, występowały również tendencje do upatrywania swoistości mowy poetyckiej właśnie w odmienności i niezwykłości stylistyczno-językowych środków jej oddziaływania. Natomiast ogólnie akceptowany był postulat rozgraniczenia stylu literackiego pisanego i mówionego, potocznego, kwestia zaś stylistycznej bliskości lub odmienności poezji w stosunku do innych odmian piśmiennictwa stanowiła problem dyskusyjny, różnorodnie rozwiązywany w teoriach i prak-

■