soc 6

112 ANTONINA OSTROWSKA

zdobywać z różnych źródeł informacje o zdrowiu i o problemach zdrowotnych, dokonywać wyborów między lekarzami, a także różnymi alternatywnymi źródłami pomocy. Potrafi ocenić rezultaty interwencji medycznych i dążyć do coraz lepszego poznania swoich potrzeb zdrowotnych (Pratt 1976).

Aktywizacja pacjenta stanowiąca dominantę ideologii konsumeryzmu jest obecna takie w założeniach jeszcze bardziej kompleksowego podejścia do zdrowia, jakim jest ruch na rzecz promocji zdrowia. Wykorzystany tu nowy, społecz-no-ekologiczny paradygmat zdrowia (Kickbusch 1986) kładzie główny nacisk na odpowiedzialność człowieka za zdrowie, a więc prowadzenie właściwego stylu życia, odpowiednią świadomość zdrowotną, dbałość o zachowanie i budowanie zdrowia. Profesjonalna opieka medyczna w tym modelu pełni jedynie rolę wspierającą. Ma to oczywiście konsekwencje dla relacji pacjent - lekarz. Zakres działania lekarza jest tu znacznie poszerzony: obok funkcji terapeutycznych powinien włączyć się do współdziałania z pacjentem i jego rodziną w zakresie promocji ich zdrowia, a nie tylko leczenia dolegliwości. Jednocześnie jednak jest to model bardzo partnerski - lekarz jest tu doradcą posiadającym wprawdzie autorytet profesjonalny, ale nie posiadającym władzy nad pacjentem. Ritzer i Walczak (1988, za: Cockerham 1998) mówią o zachodzącym tu procesie deprofesjo-nalizacji, który definiują jako zmniejszanie się stopnia profesjonalnej autonomii i kontroli nad klientami.

Przedstawione wyżej modele ukazują różne konfiguracje wzajemnych praw i obowiązków, realizowanych „interesów”, posiadanych autonomii. Jednocześnie, niewątpliwy jest tu także obserwowany w badaniach empirycznych (Cassell 1986) trend, ukazujący wzrastającą rolę modelu partnerskiego w stosunku do modelu paternalistycznego opisywanego przez Parsonsa 50 lat temu. Modele teoretyczne ulegały przemianom nie tylko wskutek stosowania odmiennych paradygmatów, ale także w miarę jak ich twórcy coraz wyraźniej dostrzegali skomplikowane i zmieniające się aspekty relacji pacjent - lekarz. Fakt, że to przede wszystkim choroby przewlekłe zdominowały rynek usług medycznych, dopomagał w tworzeniu zapotrzebowania na relację, którą Szasz i Hollender określili w swoim modelu jako „obopólne uczestnictwo”. Nie bez znaczenia dla wszystkich tych procesów jest też duch czasów postmodernistycznej rzeczywistości. Socjologowie analizujący specyfikę współczesności (Giddens 1991) wskazują na zmniejszającą się rolę tradycji i autorytetów w ogóle, a więc także autorytetu lekarza u pacjenta na korzyść jego własnej podmiotowości. Zmieniały się dominujące choroby, zmieniały się możliwości medycyny i organizacyjne formy realizowania opieki, wzrastała świadomość zdrowotna pacjentów, a także ich oczekiwania związane z możliwościami leczenia i osobami lekarzy. Pewną rolę odegrał tu takie wzrastający krytycyzm pacjentów w stosunku do instytucji medycyny. Zapoczątkowany w latach siedemdziesiątych nurt antymedyczny (Illich 1975; Carlsson 1975; Iniander. Levin, Weiner 19S8), wskazujący przede wszystkim na uboczne, jatrogenne skutki jej działania, podważał wiarę w lekarza jako „nieomylnego" i zawsze zaangażowanego wyłącznie w dobro pacjenta eksperta.

Przemiany te, systematycznie badane i analizowane przez socjologię medycyny na Zachodzie, nie były przedmiotem bardziej kompleksowych analiz w Polsce. Nasuwa się zatem pytanie, czy zmiany te były charakterystyczne raczej dla społeczeństw zachodnich, czy też także u nas możemy mówić o zarysowywaniu się podobnych trendów. Wydaje się, że wiele procesów, które stały się bodźcem dla przemiany relacji pacjent - lekarz, zachodziło i zachodzi nadal także w Polsce. Z drugiej strony jednak - jeżeli patrzeć na analizowany problem z perspektywy pięćdziesięciu lat - trzeba wziąć pod uwagę zasadnicze różnice systemów społecznych, w których funkcjonowali u nas zarówno pacjenci, jak i lekarze. Pozycja lekarza w systemie ochrony zdrowia realnego socjalizmu gwarantowana była rozwiązaniami administracyjnymi. Autonomia pacjentów była niewielka; przez wiele lat nie mieli oni nawet możliwości wyboru lekarza przypisanego im mocą obowiązującej regionalizacji. Powodowało to wykształcanie się postawy bierności i akceptacji istniejących standardów, a także generalnie niewysokich oczekiwań pacjentów, sprowadzających się często do skuteczności doraźnego leczenia. Paradoksalnie niejako tendencjom tym przeciwdziałała czasem rosz-czeniowość pacjentów, dla których socjalistyczna opieka zdrowotna była istotną zdobyczą klasy robotniczej i to stanowiło podstawę do domagania się lepszych czy wszechstronniejszych świadczeń. Można jednak sądzić, że zarówno pierwsza, jak i druga z tych opcji nie przyczyniała się do morzenia się i rozpowszechniania modelu partnerskiego. Innym ciekawym fenomenem funkcjonowania służby zdrowia w Polsce w okresie realnego socjalizmu było istnienie prywatnej opieki medycznej, znacznie bardziej zindywidualizowanej i tworzącej nieco inne standardy stosunku lekarza do pacjenta, niż miało to miejsce w publicznej służbie zdrowia. Działalność lekarzy piywatnych była nieodmiennie lepiej oceniana we wszystkich badaniach na temat funkcjonowania służby zdrowia. Prywatna opieka medyczna stwarzała też niewątpliwie lepsze warunki dla wypracowywania relacji charakterystycznych dla modelu partnerskiego.

Analizując kontekst polski, warto także zadać pytanie o wpływ przemian ostatniej dekady (widocznych wszak i w służbie zdrowia) na relacje między lekarzami a pacjentami i wreszcie o potencjalny wpływ dokonanej ostatnio reformy organizacji świadczeń zdrowotnych. Generalnie - poza celami ekonomicznymi -wprowadzanie rozwiązań wolnorynkowych miało usprawnić organizację opieki medycznej i podnieść jakość świadczeń zdrowotnych. Cel taki nie mógłby być osiągnięty bez starań o poprawę relacji pacjent - lekarz. Bardziej kompleksowej, wszechstronnej i skoordynowanej opiece miało służyć wprowadzenie lekarzy rodzinnych i lekarzy pierwszego kontaktu. Tego rodzaju organizacyjne zmiany niewiele nam jednak mówią jeszcze o przemianach samej relacji pacjent -lekarz. Można bowiem ją usprawniać organizacyjnie zarówno w obrębie modę-