85657 soc 7

114 ANTONINA OSTROWSKA

lu paternalistycznego (lekarz wie najlepiej, co jest właściwe dla pacjenta), jak i modelu partnerskiego (wspólne ustalanie najlepszego i zarazem realistycznego z punktu widzenia pacjenta postępowania). Pewną gwarancją właściwego formowania się tego kontaktu miał być wprowadzony do praktyki medycznej w 1991 roku zbiór praw pacjenta, przyznających mu większy dostęp do informacji i prawo do wyboru terapii. Prawa te nie zostały jednak - jak dotąd - należycie zaabsorbowane przez ogół pacjentów i jeżeli stały się jakimś orężem na rzecz wzajemnego partnerstwa, to tylko w przypadku pacjentów bardziej wykształconych i zajmujących wyższe pozycje społeczne.

Jak wspominałam, relacja pacjent - lekarz nie była u nas przedmiotem systematycznych badań, które pozwoliłyby patrzeć na tę relację wszechstronnie i dynamicznie. Istnieją jedynie możliwości porównania w czasie niektórych aspektów tej relacji¹. Próbując zatem odpowiedzieć na pytanie, jakim zmianom ulegały i jak kształtują się obecnie w Polsce relacje pacjent - lekarz pod względem stopnia osiąganego partnerstwa, ograniczymy się do kwestii autonomii pacjenta oraz zaufania do lekarza. Naświetlimy także zmieniające się w czasie dyspozycje pacjentów do kontaktowania się z lekarzem w sytuacji zaistnienia problemu zdrowotnego.

ZMIANY W RELACJACH PACJENT - LEKARZ: EGZEMPLIFIKACJA EMPIRYCZNA

Dyspozycja do kontaktu z lekarzem, gdy podejrzewamy istnienie jakiegoś problemu zdrowotnego, nie jest wyłącznie funkcją nadziei na wyzdrowienie i zaufania pokładanego w nim. Składa się na nią takie wiele czynników organizacyjnych i materialnych, które przesądzają w znacznym stopniu o gotowości do kontaktu z lekarzem. W sumie, wszystkie te czynniki składają się na pewien osta-. teczny efekt, jakim jest spotkanie pacjenta z lekarzem i są także odpowiedzialne za kształt i intensywność relacji, jaka się może między nimi wytworzyć. Dostępność lekarza i warunki, w jakich odbywa się jego spotkanie z pacjentem wyznaczają ramy organizujące dalsze etapy ich relacji.

Dane zebrane dla różnych okresów wskazują, że pacjenci coraz częściej doprowadzają do kontaktu z lekarzem dopiero w ostateczności (tabela 1); a zatem dochodzi do niego znacznie rzadziej, niż wynikałoby to z subiektywnie odczuwanej potrzeby pacjenta. Nie wdając się tu w analizę przyczyn tego stanu rzeczy, odnotujmy jednak, że nie sprzyja to nawiązaniu bliskich, partnerskich relacji z lekarzem.

Tabela 1. Postępowanie przy zaobserwowaniu objawów choroby lub przy

wystąpieniu dolegliwości

SPOSÓB POSTĘPOWANIA	1976	1995	1999
Idę od razu do lekarza	19%	11%	12%
Uzależniam wizytę u lekarza od rodzaju dolegliwości	38%	32%	29%
Idę do lekarza dopiero w ostateczności	42%	55%	58%
Trudno powiedzieć	1%	2%.	1%

Jeżeli przyjąć z pewnym uproszczeniem, że pierwszy rodzaj postępowania ma charakter nadmiernie ochraniający, drugi jest przejawem racjonalnego stosunku do zdrowia, a trzeci jest objawem lekceważenia swoich potrzeb zdrowotnych, to ta ostatnia postawa wobec zdrowia ma wyraźnie wzrastającą dynamikę.

Dalsza analiza tych danych pokazuje, że ani powyższe zachowania w obliczu choroby, ani ich dynamika nie zależą od charakterystyki demograficznej pacjentów (wiek, pleć). Niewielki wpływ na występowanie dyspozycji do natychmiastowego kontaktu z lekarzem ma samoocena stanu zdrowia (V Cramera 0.15, p<0000); osoby, które oceniają gorzej stan swojego zdrowia, a zatem mają większe powody do zatroskania nim, częściej poszukują tego kontaktu w każdej sytuacji. W przypadku dwóch pozostałych rodzajów reakcji na chorobę wpływ ten jest jednak niewidoczny. Na rodzaj postępowania ma natomiast wyraźny i trwały wpływ poziom wykształcenia (tabela 2).

Tabela 2. Postępowanie przy zaobserwowaniu objawów choroby lub wystąpieniu dolegliwości a wykształcenie (1995,1999)¹, dane w procentach.

WYKSZTAŁCENIE	Postępowanie ochraniające 1995 1999	Postępow-anie racjonalne 1995 1999		Postępowanie lekceważące 1995 1999
Podstawowe	17,4___16,8	22,5	22.5	60,1 60,6
Zasadnicze zawodowe	9,5 10,5	25.8	25,9	64,6 63,5
Średnie	8,3 12,8	39.5	30,5	52,1 57,1
Wyższe	8,7 8.4	53,8	48,0	37,4 43.6

1995: V Cramera 0,18, p< 0000    1999: V Cramera 0,14, p< 0000

Warto tu odnotować niemal identyczne rozkłady deklarowanych sposobów postępowania w dwóch niższych grupach wykształcenia w latach 1995 i 1999.

1

Podstawą dokonania takiego porównania są identyczne pytania zadane w ogólnopolskich, reprezentacyjnych badaniach socjologicznych w r. 1976 (N = 1957, OBOP), w r. 1995 (N=14S7. IFiS PAN ) oraz w r. 1999 (N= 1323,1 FiS PAN). Autorem wszystkich tych badań jest A. Ostrowska.

^; Dane te nie są dostępno d!a 197b roku.