Strona022

jest głęboko zakorzeniony w myśleniu historycznym¹. Metafora „X jest człowiekiem” staje się podstawą perspektywy bezpośredniej antropo-morfizacji. Staje się przesłanką historiozoficzną interpretacji X-a jako jednostkowego podmiotu sprawczego, który z kolei jest podstawowym bytem historycznym analizowanym przez klasyczną historiografię. Oto przykłady narracji historycznych, które poświadczają wskazaną procedurę bezpośredniej antropomorfizacji.

„Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że zwycięstwo pod Lepanto było możliwe tylko dlatego, że Hiszpania tym razem poświęciła się tej sprawie bez reszty. Szczęśliwym trafem wiatach 1570-1571 Hiszpania wybrnęła, wprawdzie na krótko, z kłopotów. Niderlandy trzymał krótko książę Alba. Anglia borykała się z trudnościami wewnętrznymi. [...] Filip II rozpatrywał nawet możliwość walki z Elżbietą, gdyż wygrana wydawała się pewna. Więcej niepokoju wzbudzała polityka francuska, ale pozostawała ona n iezdecydowana. W październiku 1571 roku biskup Dax był jeszcze w Wenecji. A Toskania wahała się. Chwilowo zaniechano tam polityki antyhiszpańskiej. [...] Hiszpania korzystała więc z wytchnienia, na jakie pozwolili jej wrogowie z zachodu, aby uderzyć na Wschód. Ale spokój ten był tylko chwilowy. Nie mogła uczynić nic więcej jak rozdawać ciosy na prawo i lewo, a i to na miarę sposobnych okoliczności, a nie własnych dążeń. Nigdy nie była w stanie zaangażować wszystkich sił w jednej sprawie. To właśnie jest wytłumaczeniem jej «zwycięstw bez konsekwencji*"².

Mamy tu nagromadzenie Jednostkowych Podmiotów Sprawczych. Są nimi: Hiszpania, książę Alba, Filip II, Toskania, Zachód, Wschód. Obok ludzi „z krwi i kości”, ze względu na ich wyróżnioną rolę historyczną (polityczną), jaką pełnią w dziejach, utożsamianymi z działaniami państw, znajdujemy także inne podmioty stosunków historyczno-politycznych takie, jak: Anglia, Toskania, Hiszpania czy Wenecja. Zauważmy, że przysługują im cechy Jednostkowych Podmiotów Sprawczych: działają, generują zdarzenia. Zachowują się na arenie międzynarodowej jak aktorzy na scenie, grają swoje role, wykazują cechy przysługujące człowiekowi działającemu. X wciągany jest w narracje, w których - zauważmy - człowiek jako taki już jest obecny jako jednostkowy podmiot sprawczy. X (państwo, lud...) staje się podmiotem sprawczym, obdarzonym świadomością, wolą, pragnieniami i celami. X kieruje się intencjami, ma motywy, przeżywa stany emocjonalne, waha się itp.

Oto fragment narracji Jerzego Topolskiego:

„Europa, choć przyzwoliła z obawy przed kandydatem francuskim na objęcie tronu polskiego przez Wettynów, bacznie obserwowała powstałą unię. Prusy traciły swą przewagę wobec ewentualnie połączonych sił Saksonii i Polski, Rosja nie czuła się jeszcze dostatecznie silna wobec zachodniej Europy.

[...] Ze szczególnym zaś niepokojem na unię polsko-sa-ską spoglądała Szwecja, bacząca na swą dominację w zlewisku Morza Bałtyckiego [...]"³.

A oto fragment z Dziejów papiestwa Leopolda von Rankego:

„Tylko Wenecj anie, zazwyczaj tak roztropni i giętcy, odrzucili taką politykę. W rzeczywistości Wenecja rozdrażniona była bardziej od innych, ajej postępowanie może służyć za przykład tego, jak o b r a ź 1 i w i e mogły być ingerencje rzymskiego dworu dla państwa sąsiadującego z papieską stolicą”⁴.

Jednostkowy Podmiot Sprawczy może być bogiem lub półbogiem, może być narodem, państwem, grupą ludzką wszelakiego rodzaju. Niezależnie od tego, kim lub czym jest, przyobleczony zostaje w postać podmiotu człekopodobnego. Oto kilka innych przykładów:

47

1

Źródłem tej prefiguracji myślenia historycznego, poświadczanego przez arcydzieła kultury i historiografii takie, jak Biblia, Iliada i Odyseja, może być myślenie w „kategoriach metamorfoz" (A. Pałubicka), „myślenie magicznie tożsamościowe” (A.P. Kowalski), charakterystyczne dla myślenia „mitologicznego” (E. Cassirer). A. Dobosz przytacza takie oto stwierdzenie niemieckiego filozofa kultury: „Dzięki nagłej metamorfozie wszystko może się zmienić we wszystko. Jeśli istnieje jakaś charakterystyczna i uderzająca cecha świata mitycznego jakieś prawo, które nim rządzi, to właśnie prawo metamorfozy” (E. Cassirer, op. cit, s. 177); cyt za: A. Dobosz, Uwagi na temat relacji tożsamości metamorficznej i pewnych jej zastosowań, w: Kultura archaiczna w zwierciadle wyobrażeń, słów i rzeczy, pod red. H. van den Boom, A.P. Kowalskiego, M. Kwapińskiego, Gdańsk 2000, ss. 55-56. Sugestię tę traktuję jako hipotezę godną zbadania.

2

⁷¹ F. Braudel, Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, wstęp B. Geremek i W. Kula, przeł. M. Król i M. Kwiecińska, Gdańsk 1976-1977, t. 2, ss. 475-476 (wyróżnienia - W.W.).

3

   J. Topolski, Polska wczasach nowożytnych (1501-1795). Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodlegbści (1501-1795), Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1994, s. 504 (wyróżnienia - W.W.).

4

   L. v. Rankę, Dzieje papiestwa w XVI-XIX wieku, przeł. J. Zarański i Z. Żabicki, wstęp M.H. Serejski, PIW, Warszawa 1974, Ł 2, s. 102 (wyróżnienia - W.W.).