str 180 181

trznym poddawali się własnej surowej dyscyplinie, ale na zewnątrz kierowali się tylko pragnieniem zdobycia jak największych łupów i dlatego stanowili element szczególnie niezdyscyplinowany i kłopotliwy. Pozbywano się ich chętnie, między innymi przekazując na służbę cesarzowi niemieckiemu. W tym charakterze walczyli oni w latach 1635—1636 we Włoszech i nad Benem; po powrocie do kraju formacja ich została rozwiązana, przy czym wielu lisowczyków trzeba było wytępić jako groźnych rabusiów.

6.    Tak zwane „komenderówki” były to oddziały wojskowe odkomenderowane do zadań policyjnych — uśmierzania buntów chłopskich^ zwalczania bandytyzmu, egzekwowania wyroków sądowych itp. Po konfederacji barskiej, gdy zaczęły zanikać prywatne milicje magnatów, coraz częściej wyręczano się wojskowymi „komenderówkami”. Zjawisko to demoralizowało wojsko, ale dopiero w okresie reform Sejmu Czteroletniego (1788—1792) poczęło ono zanikać.

7.    Wydany w 1775 roku Proceder •prawny wojskowy, wzorowany na regulaminach pruskich, rozróżniał trzy rodzaje kar fizycznych: pospolite, „na ciele” i „na życiu”. Do pierwszych zaliczano stanie na kołkach, zamknięcie w łańcuszki, areszt, przykucie do armaty. Kary „na ciele” to bicie (kapitan mógł wymierzyć szeregowcowi do 30 kijów, podoficerowi — do 16 płazów szpadą), bieganie przez rózgi, czyli wzdłuż podwójnego szpaleru 200 żołnierzy, z których każdy wymierzał delikwentowi uderzenia rózgą lub kijem (delikwent przebiegał przez szpaler 12, 24 lub 36 razy — w zależności od stopnia przewinienia), kilkuletnie lub dożywotnie ciężkie roboty w twierdzy, wypalenie piętna, obcięcie palca lub ręki. Wreszcie kary „na życiu” były dokonywane przez rozstrzelanie, powieszenie, ścięcie, ćwiartowanie.

8.    Został on po wybuchu powstania listopadowego przekształcony w dywizjon karabinierów konnych (380 ludzi), który odznaczył się w bitwach pod Dembem Wielkiem, Ostrołęką i Krynkami (1831).

9.    Audytoria ty zostały wprowadzone w Polsęe w latach siedemdziesiątych XVII wieku, kiedy powołano urząd generała audytora do rozpatrywania spraw karnych w wojsku autoramentu cudzoziemskiego. Następnie dopiero w czasach napoleońskich. W wojsku Księstwa Warszawskiego powołano audytoriaty pułkowe, dywizyjne i audytoriat generalny.

10. Powstańczy Rząd Narodowy ustanowił w 1863 roku trzy rodzaje sądów wojskowych: doraźne, stałe i koleżeńskie. Sądowi doraźnemu podlegały sprawy

0    najcięższe przestępstwa „przeciw służbie” i „przeciw moralności”, a wyroki (z reguły kara śmierci) były ostateczne i podlegały natychmiastowemu wykonaniu. Sąd stały, siedmioosobowy, działał w zasadzie przy każdym większym oddziale powstańczym. Sądy koleżeńskie rozpatrywały sporne sprawy między powstańcami

1    drobne „wykroczenia moralne”.

25.

PRZYSIĘGA I REGULAMINY

1.    Najstarsza, zachowana polska przysięga wojskowa pochodzi z 1525 roku. Oto- jej tekst: „Ja N. przysięgam, że będąc porucznikiem (albo rotmistrzem) Jego Królewskiej Miłości, wiernie a sprawiedliwie służyć chcę i strzec Jego Królewskiej Miłości upadków i szkód, Jego Królewskiej Miłości poddanych bronić, i też radami swymi, czemubym rozumiał, podpierać pana hetmana, to co by było ku dobremu, podciwemu, sławnemu i pożytecznemu Jego Królewskiej Miłości i rzeczy pospolitej, a tym żadnemu towarzyszowi nie folgować. Tako mi Bóg pomagaj, panna Marya i wszyscy Święci.” Rotmistrzowie odbierali podobną przysięgę od swych towarzyszy (w jeździe) i dziesiętników (w piechocie).

2.    Nazywano je artykułami wojskowymi, bardzo często hetmańskimi, gdyż hetmani częściej je wydawali niż królowie. Dopiero w 1609 roku sejm po raz pierwszy zatwierdził artykuły hetmańskie, dając im walor dokumentu państwowego.

3.    Wybór jest znakomicie ułatwiony dzięki książce Stanisława Kutrzeby Polskie ustawy i artykuły wojsko-we od XV do XVIII wieku (Kraków 1937). Kutrzeba opublikował tutaj teksty wydanych przez hetmanów 18 regulaminów, czyli artykułów wojskowych: trzy hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego (1528, przed 1561, 1561), dwa hetmana nadwornego koronnego Floriana Zebrzydowskiego (1559, 1561), dwa hetmana wielkiego litewskiego Grzegorza Chodkiewicza

181