str 202 203

W 1655 roku, gdy obaj hetmani koronni (Stanisław Potocki i Stanisław Lanckoroóski) przeszli na stronę Szwedów, król Jan Kazimierz mianował regimenta-rzem Stefana Czarnieckiego. W 1769 roku, kiedy to hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki, z niedołężniały starzec, nie opuszczał swej siedziby w Białymstoku, a hetman polny Wacław Rzewuski był więziony przez Rosjan w Kałudze, mianowano regimen-tarzem Franciszka Ksawerego Branickiego, następnie zaś Józefa Stempkowskiego (obaj walczyli z konfederatami barskimi). Po raz ostatni wyznaczono regimen-tarzy 6 grudnia 1830 roku, po wybuchu powstania listopadowego. Było ich dwóch — Roman Sołtyk na prawym, Stanisław Małachowski na lewym brzegu Wisły — mieli oni kierować formowaniem nowych jednostek wojskowych, ale już 8 stycznia 1831 roku stanowisko regimentarźy zostało zniesione.

2.    Stopień pułkownika istnieje do dziś i zazwyczaj łączony jest ze stanowiskiem dowódcy pułku. Tak było również w przeszłości (od końca XVI wieku), z tym jednak, że stanowisko pułkownika obejmował dowódca (rotmistrz) jednej z chorągwi wchodzących w skład pułku — była to tzw. chorągiew pułkowrdkowska. Ale jeszcze w XVIII wieku pułkownikiem zostawał często figurant, zazwyczaj magnat, którego w dowodzeniu pułkiem zastępował młodszy oficer, zwykle porucznik chorągwi pułkownikowskiej. Od drugiej połowy XVII wieku oficera tego zwano zwyczajowo pułkownikiem. Jeśli zaś chodzi o starszeństwo, to oczywiście pułkownik był oficerem wyższej rangi niż rotmistrz. Jednakże pułkownik cudzoziemskiego autoramentu, do XVIII wieku zwany oberszterem, był oficerem niższej rangi od każdego oficera autoramentu narodowego.

3.    Istniejący do dziś stopień porucznika pojawił, się w XVI wieku i oznaczał oficera, któremu zwierzchnik „poruczał” (stąd: porucznik) czasowe pełnienie jego funkcji lub zastępcze wykonanie określonego zadania, nawet na najwyższym szczeblu dowodzenia (porucznik hetmański). Z reguły porucznicy byli zastępcami dowódców chorągwi, a nawet pułków, i często faktycznymi dowódcami tych jednostek. W autoramencie cudzoziemskim odpowiednikiem porucznika był lejtnant — zastępca dowódcy kompanii. Od końca XVIII wieku porucznicy są w zasadzie dowódcami plutonów i analogicznych jednostek we wszystkich rodzajach wojsk.

4.    Stopień generała (dziś rozróżniamy parę stopni generalskich) oznaczał początkowo dowódców określonych rodzajów wojsk i służb. W Polsce pojawił się w XVII wieku: generał artylerii, generał piechoty (w latach. 1651—56), generał-audytor, generał-kwater-mistrz. Pierwsze stanowiska generalskie w dzisiejszym znaczeniu, jako z reguły stanowiska dowódców wyższych jednostek wojskowych, pojawiły się w cudzoziemskim autoramencie, najpierw w piechocie i drago-nii. Byli to generał-majorowie, a od końca XVII wieku także starsi od nich generał-lejtnancL Na początku XVIII wieku pojawił się generał -inspektor (w różnych rodzajach wojsk i służb). W czasach stanisławowskich generał - lejtnanci byli dowódcami dywizji, a generał-- majorowie ich zastępcami, zaś dowódcy brygad kawalerii narodowej — brygadierzy — zrównani zostali z generał-majorami. Dywizje miały terytorialną organizację i składały się ze wszystkich rodzajów wojsk. Istnieli też generał-majorowie ziemiańscy, którzy dowodzili pospolitym ruszeniem swej ziemi (powiatu). W wojsku Księstwa Warszawskiego byli generałowie dywizji i generałowie brygady, przy czym zarówno dywizje, jak i brygady składały się z jednego rodzaju wojska. W Królestwie Kongresowym istniał jeszcze stopień generała broni, przy czym generał jazdy był starszy od generała piechoty (generała artylerii nie było).

5.    Stanowisko strażnika polnego (koronnego i litewskiego) pojawiło się w końcu XV wieku i oznaczało dowódcę najdalej wysuniętych placówek granicznych. Z czasem strażnik polny stał się najbliższym pomocnikiem hetmana polnego, a w XVII wieku pojawił się także urząd strażnika wielkiego (koronnego i litewskiego). W hierarchii wojskowej dawnej Rzeczypospolitej strażnik polny zajmował czwarte miejsce — po hetmanach i strażniku wielkim. W XVIII wieku stanowiska strażników były już tylko tytularnymi synekurami bez praktycznego znaczenia.

6.    Pisarz polny (koronny, litewski) był pomocnikiem hetmanów w administrowaniu wojskiem. Pierwszym pisarzem polnym koronnym został Wojciech Baworow-ski (1510), a ostatnim był w latach 1774—1792 Kazimierz Rzewuski.

7.    Stanowisko oboźnego, zajmującego się urządzaniem obozów wojskowych, często warownych, pojawiło się w XVI wieku i przetrwało do XVIII. Był to oficer--specjalista, należący do sztabu hetmana. Jednakże w XVII wieku pojawił się także wysoki w hierarchii wojskowej urząd oboźnego wielkiego (koronnego i li-

203