symbol062

125

124

zamiarem ukazania oraz polecenia wyższych wartości estetycznych (Colli 1991, 24-25).

Część domysłów niemieckiego filozofa co do istoty grecko-ści jest współcześnie korygowana i pogłębiana. Analiza zachowanych źródeł klasycznej starożytności poświadcza historyczny zmienność charakteru bogów greckiego panteonu (Danka 1987, 97--98; Eliade 1988, 188-194) . Nitzsche podkreślał zaś cechy odpowiadające kreowanej przez niego wizji ideałów estetycznych (Colli 1991, 27-29).

Pozostaje zatem podążyć ab orygine, do przewodnich cech mitycznego Dionizosa. Od przeszło stu lat jego postać jest przedmiotem naukowych badań, lecz nadal pozostaje zagadką. Zgodnie z jedną z teorii Dionizos trafił do Grecji późno, za sprawą wpływów trackich (Kupis 1989, 192-195). Jednakże W. Otto oraz K. Ke-renyi bronili tezy o panhelleńskim i archaicznym charakterze boga (Eliade 1988, 249-251, 334). Świadczyć mają na rzecz tej hipotezy inskrypcje tabliczek glinianych (ok. 1400 p.n.e.), zawierające m.in. jego imię (Chadwick 1964, 137; Dobrowolski 1987, 33-34) .

Uniwersalna symbolika Dionizosa wykracza poza krąg historycznych sporów. Już Prazer widział w nim odzwierciedlenie śmierci i wskrzeszenia roślinności (Frazer 1971, 98). M. Eliade charakteryzował go bardziej lapidarnie, jako boga płodnych si2 przyrody (Eliade 1988, 391). Określenia te zawężają obszar naszego zainteresowania, lecz nadal są zbyt ogólne, zbyt mgliste dla dokładnej oceny preferowanych obrazów symbolicznych.

Nie bez powodu Durand zestawił wyróżniony przez siebie ustrój nocny z powyższym bóstwem (Durand 1986, 114) . Istnienie Dionizosa pod wielu względami jest w nim bowiem zakorzenione.

W wymiarze kosmologicznym bóg ten schodzi, znika, ukrywa się przed prześladowcami (Eliade 1988, 250-251). Zstępuje do podziemi przez Jezioro Alcjońskie, by wyprowadzić ze świata zmarłych swą matkę, Semele (Frazer 1971, 94). Nade wszystko symbolizuje powrót do pierwotnego chaosu, ukazując jednocześnie ar' chaiczne dziedzictwo kultury (Ricoeur 1986, 189).

W zakresie wpływów Dionizosa pozostają wspomniane wcześniej symboliczne rzeczowniki (Durand 1986, 116). Naczynie pojawia się zawsze w trakcie świąt ku jego czci. Antesteria, najstarsze i najważniejsze spośród nich, obchodzono w marcu. Gliniane beczki (pithoi) z winem jesiennego zbioru, niesiono do sanktuarium "Dionizosa bagien", by złożyć libacje bogu (Eliade 1988, 252).

Wtajemniczenie w misteria dionizyjskie obejmowało z kolei etap' "krateryzacji", kontaktu z naczyniem pełnym mitycznego napoju - wina i wody. Dalszą fazą obrzędu było oczyszczenie (kat-harmos) wtajemniczonego poprzez nacieranie jego ciała gliną i mąką (ibidem, 256). Prócz Naczynia występuje zatem symboliczne bogactwo Pożywienia. Odnajdujemy je również w rytualnych, archa-izujących ucztach, kiedy pożerano surowe mięso byków i cieląt (Vibraye 1930, 140).

Wielką rolę odgrywały w micie Dionizosa kobiety. Znalazł on schronienie u Tetydy, gdy umykał przed Likurgiem (Eliade 1988, 249). Ukrywały go także nimfy w leśnej dolinie Nysy przed gniewem zazdrosnej Hery (Kopaliński 1990, 117). Rytualnym powtórzeniem owych zdarzeń była dominująca w orszaku Dionizosa grupa bachantek i nimf (Vibraye 1943, 134).

Epitetowa ocena symboliki boga nastręcza wielu trudności. Za sprawą interpretacji psychologicznych kojarzony jest z szałem, uniesieniem, ekstrawersją (Benedict 1966, 149-150; Kępińska 1983, 107; Jung 1989, 96-101) . Przypisano mu także pierwotny, samczy charakter (Vibraye 1930, 130). Dionizos należy jednak do kategorii bóstw dwupłciowych. Podobnie jak Attis, Adonis i Cybe-le jest on mityczną androgynią kosmicznej płodności (Eliade 1966, 414).

Docieramy tym śladem do istotnych cech symboliki owego boga. w androgynii należy dopatrywać się wyrazu doskonałości i integracji totalnej (ibidem, 416). Zróżnicowanej i historycznej rzeczywistości przeciwstawia ona dążenie ku archaicznej pełni istnienia (Kopaliński 1990, 258-259). W odpowiadającym jej rytuale wszystkie doczesne formy zatracają swój kształt. Periodyczne orgie pozwalają odzyskać "całość" i "jedność", spokój i Pradawną szczęśliwość (Eliade 1966, 418).

Dionizos towarzyszy zatem ustrojom, w których pozytywnie Waloryzowane są podziemia oraz płodność wody, kobiety a wreszcie futury (Durand 1986, 109-112) . Dąży się w nich do mitycznego stępowania w głąb Ziemi lub Wody (ibidem, 129), by dotrzeć do równowagi boskiej androgynii (Eliade 1966, 416-417).

Typ symboliki akwatycznej KPL i KAK ukazuje podobne cechy. Płodność Wód górnych i Ziemi, Naczynie i Pożywienie, Otchłań je-²ior i bagnisk - wszystkie te obrazy łączy idea pra- jedności

I