Ukrainiec5

308

V. Polskie stereotypy narodowe

13	6	2,08	X	poczucie narodowe	poczucie godności narodowej; świadomość narodowościowa; poczucie przynależności do narodowości ukraińskiej; przynależność „duchowa” do grupy narodowej; przynależność do narodu; przynależność do ukraińskich stowarzyszeń, narodowych;
14	6	2,08	I	szowinizm	szowinizm 3; szowinista; szowinistyczne podejście do swojej nacji; szowinistyczny
15	5	1,73	A	brutalność	brutalność3; brutalny 2
16	5	1,73	K	kultura	kultura 3; człowiek akceptujący określonego rodzaju kulturę; wychowany w kulturze ukraińskiej
17	5	1,73	P	zaciętość	zaciętość 4; zacięty
18	5	173	A	zawziętość	zawziętość 4; zawzięty
19	4	1,38	A	duma	duma 2; dumny; naród dumny
20	4	1,38	L	pochodzenie z Ukrainy	pochodzi z Ukrainy 2; pochodzi z terenu Ukrainy; związek z Ukrainą np. przodkowie stamtąd się wywodzą
21	4	1,38	P	upór	upór 3; uparty
22	4	1,38	L	urodzenie na Ukrainie	miejsce urodzenia; osoba, która urodziła się na Ukrainie; urodził się na Ukrainie; urodzony na Ukrainie
23	4	1,38	I	wolność	umiłowanie wolności; miłość do swobody; miłość do wolności; człowiek wyznający prawo przede wszystkim do wolności swego narodu;
24	4	1,38	A	zawiść	zawiść; zawziętość; człowiek zawzięty; zawistny;

ne.¹ Znalazły się wśród nich wszystkie cechy wymieniane wyżej jako współtworzące obraz Ukraińca „rezuna”, a nadto z rzadziej (2-3 razy) podawanych pokrewne cechy takie, jak buta, buntowniczość, agresja, złość, nieustępliwość, nietolerancja, bezwzględność, bandy UPA i współpraca z Niemcami-, zacofanie, prymitywizm, porywczość-, a z użytych jednorazowo: wrogość, awanturnictwo, brak skrupułów, zapalczy-wość, gwałtowność; brak wykształcenia, dzikość, ciemnota, bieda, bezradność, głupota polityczna, nieżyczliwość, nieufność, służalczość, skąpstwo, fałsz, egoizm. W tym kontekście wypada też wymienić nacjonalizm, który w odróżnieniu od pozytywnie odbieranego patriotyzmu wciąż ma w języku polskim konotację negatywną.

Cech pozytywnych podano o połowę mniej², a były to — poza patriotyzmem, dążeniem do niepodległości, dumą i umiłowaniem wolności także (nie wykazywane w tabeli 16): odwaga i wytrwałość, a z notowanych jednorazowo: uczciwość, stanowczość, solidarność z innymi Ukraińcami, serdeczność, prostolinijność, otwartość, gościnność, cierpliwość; określano „prawdziwego” Ukraińca słowami: rozśpiewana, romantyczna dusza, miłość do wielkich przestrzeni, człowiek twardy, bitny, dobry, miły.

Dziesięć lat później, w roku 2000, respondenci odpowiadając na identyczne pytanie o „prawdziwego” Ukraińca na czoło wysunęli cechy inne niż w 1990 roku (zob. tabela 18).

Najsilniejszy zespół utworzyły teraz przypisywane Ukraińcowi charakterystyki ideologiczne, polityczne i narodowe: patriotyzm, przynależność narodowa i poczucie narodowe, lojalność wobec ojczyzny. Cechy te składają się na ideologiczno-psy-309

Semantyka i polityka. Nowy profil polskiego stereotypu Ukraińca

chologiczny syndrom Ukraińca-patrioty. Negatywnie wartościowane nacjonalizm i szowinizm — wybrane jednokrotnie — spadły na koniec listy.

Zachowują się syndromy kulturowy — język, tradycja, obyczaje, kultura — oraz lokalistyczny: mieszkanie na Ukrainie, pochodzenie z Ukrainy. Ujawnia się w aspekcie bytowym znak najnowszych czasów — handel, mafia, bieda, pijaństwo — tworzący nowy syndrom Ukraińca-bazarowego handlarza.

Ewaluacja obrazu Ukraińca w roku 2000 zmienia się na lepsze. Po pierwsze — dominować zaczyna podejście opisowe, poznawcze³, nad wartościującym: ocen (pozytywnych i negatywnych łącznie) jest mniej niż było 10 lat wcześniej. Po drugie — jakkolwiek charakterystyki negatywne wciąż przeważają nad pozytywnymi, to jednak przewaga ta nie jest tak znaczna, jak była w roku 1990.

Wskazywano następujące cechy negatywne: pijaństwo, bieda, mafia; z rzadszych (notowanych 2-3 razy): upór, zawziętość, wrogość wobec Polaków, kłótliwość, ze wskazywanych jednorazowo: szowinizm i nacjonalizm, fałszowanie historii, mściwość, bunt i buta, agresja i awanturnictwo, zbrodniczość, zabijanie; nielegalna praca i nielegalny handel, przemyt, podróbki, niechlujność, korupcja, kradzieże, krętactwo.⁴ Cechy, którym z dużym prawdopodobieństwem respondenci przypisali nacechowanie dodatnie to: patriotyzm, lojalność wobec ojczyzny, przestrzeganie norm, odwaga, duma narodowa, niezależność— niektóre być może wymieniane tylko jako postulaty.⁵

Zmiany w postrzeganiu „prawdziwego” Ukraińca przez respondentów ASA z 1990 i 2000 r. są więc wyraźne. Uogólniając możemy powiedzieć, że — po pierwsze — syndrom Ukraińca-nacjonalisty został zastąpiony przez syndrom Ukraińca-patrioty; po drugie — znacznie osłabiony (wręcz nawet sprowadzony na margines) został syndrom Ukraińca-„rezuna”. Dało to w efekcie poprawę globalnego obrazu wschodniego sąsiada. Jednak pojawiający się nowy syndrom Ukraińca-bazarowego handlarza negatywne charakterystyki w dużym stopniu odbudował.

Umiarkowana poprawa wizerunku Ukraińca wiąże się z nowym jego profilowaniem, czyli kształtowaniem nowych profili na bazie zespołu cech ustabilizowanych w mniejszym czy większym stopniu. Rozumiem przez profil subiektywny wariant bazowego stereotypu powoływany do życia i podtrzymywany w obiegu przez określony podmiot indywidualny lub zbiorowy, dokonujący konceptualizacji i podporządkowany jakiejś dominancie (Bartmiński, Niebrzegowska 1998). W przypadku Ukraińca takimi podmiotami są, po pierwsze: starsza generacja Polaków z Kresów wschodnich, która przeżyła tragedię walk bratobójczych w czasach II wojny światowej i po niej; podtrzymuje ona profil Ukraińca-nacjonalisty budowany z cech tworzących syndrom „nacjonalisty” i „rezuna”; po drugie — współczesna generacja mieszkańców pogranicza wschodniego, Polacy, którzy stykają się z Ukraińcami przyjeżdżającymi do Polski na handel bądź w poszukiwaniu pracy — w ich obrazie Ukra-

1

   Na cechy negatywne wskazywano 112 razy, co stanowiło 38,8% wszystkich podanych wyrażeń.

2

   Były one wskazywane przez respondentów 48 razy, co stanowiło jedynie 16,61% wszystkich podanych wyrażeń.

3

   Cechy neutralne stanowiły nawet więcej, bo 68,8% wszystkich podawanych wyrażeń.

4

   Cech negatywnych podano 35, a wskazywano na nie 52 razy, co stanowi 18,18% wszystkich podanych wyrażeń.

5

   Pozytywnych cech podano 8, wymieniono je 37 razy, co stanowi 12,93% wszystkich podanych wyrażeń.