Untitled Scanned 24

514 Problemy poetyki Dostojeuikiego

słowo, niczym kameleon, jest w każdej chwili gotowe do zmiany tonacji i ostatecznego sensu.

Unik i z bohatera czyni istotę dwuznaczną, dla niego samego nieuchwytną. Bardzo długą musi on przebyć drogę, by dotrzeć do samego siebie. Unik wypacza jego stosunek do siebie. Bohater już nic wic, czyja opinia i akceptacja w końcu jest miarodajna: może jego własny osąd. pełen skruchy i samopotępicnia - a może. na odwrót, rozgrzeszenie i aprobata, jakich spodziewa się i niemal domaga od innych?

Bodaj na tym jednym motywie zbudowany jest, ni przykład, obraz Nastasji Filipowny. Obciąża ona siebie winą za własny upadek, a jcdnoczcinic uważa, że nikt inny nic ma prawa jej potępiać. Szczerze sprzecza się z księciem Myszkinem, który całkowicie ją rozgrzesza, ale nic mniej szczerze nienawidzi i nic uznaje racji osób, które zgadzają się z jej samopotępicnicni i uważają, że jest kobietą upadłą. W końcu Nastasja Filipowna sama nic wic. jakie jest jej ostateczne słowo o sobie: czy uznaje, że jest kobietą upadłą, czy na odwrót, siebie rozgrzesza?

Samoporępicnic i samorozgrzcszcnic są podzielone tu między dwa głosy - „ja siebie potępiam, inny mnie rozgrzesza" - ale wypowiadane jednym głosem, który zgaduje cudzą postawę: taki podział niechybnie wzburza głos bohaterki arytmią, nadaje mu wewnętrzną dwoistość. Rozgrzeszenie, którego pragnie i żąda od innych, złączone z jej samopotępicnicm, powoduje skłócone dwutonowe brzmienie jej głosu, ostrą arytmię i gwałtowne przejścia z jednej tonacji w drugą. Tak brzmi głos Nastasji Filipowny, taki jest styl jej mowy. Całe jej życic wewnętrzne (a właściwie i zewnętrzne) sprowadza się do poszukiwania siebie i swego nic rozszczepionego głosu, który tak trudno dosłyszeć wśród skłóconych w jej duszy głosów.

Dialog „człowieka z podziemia" - ze sobą, czy z kimś innym - równic jest beznadziejny. Nje potrafi on w pet-ni utożsamić się ze sobą i przemówić głosem homofo-nicznym, odrzuciwszy na zewnątrz głos cudzy (zdecydowanie. bez uników), bowiem jego głos - podobnie jak glos Goladkina - ma zastępować ten cudzy głos. Dogadać się ze sobą nic może, ale też nie może zaprzestać tych prób. Styl jego słowa zasadniczo nic uznaje pointy końcowej, nie zna ostatecznego ukończenia - czy to w poszczególnych elementach, czy też w całości. To styl mowy organicznie nic ukończonej, którą można wprawdzie urwać mechanicznie, ale nic sposób jej doprowadzić do naturalnego kresu.

Dlatego właśnie Dostojewski kończy swój utwór „ w sposób tak naturalny i zgodny z istotą bohatera - podkreśla tkwiącą w jego notatkach tendencję do stanu wewnętrznego nieukończenia:

„No. dosyć; nic chcę już więcej pisać «z Podziemia*...

Zresztą, tu się jeszcze nic kończą «notatki* tego pa-radoksalisty. Nic wytrzymał i pisał dalej. Ale my także sądzimy, żc na tym można zakończyć.” ⁵⁴

Odnotujmy wreszcie jeszcze dwie osobliwe cechy „człowieka z podziemia".

Nic tylko słowo, ale i twarz ma nawykłą do oglądania się na innych, do uników, obciążoną wszystkimi tego skutkami. Interferencja, przeplatanie rozedrganych głosów przenika poniekąd do jego istoty cielesnej, odbierając jej wewnętrzną równowagę i jednoznaczność. „Człowiek z podziemia” nienawidzi swej twarzy, bowiem i w niej wyczuwa całkowitą swoją zależność od innych, presję ich sądów i ocen. Patrzy na własną twarz cudzymi oczami - kogoś obcego. To cudze spojrzenie wdziera się w jego spojrzenie - i tak narasta w nim dziwna nienawiść do własnej twarzy:

„Nienawidziłem na przykład własnej twarzy, uważałem, żc jest odstręczająca, i nawet dostrzegałem w niej wyraz jakiegoś spodlenia, toteż zawsze, kiedy zjawiałem

*• Fiodor Dostojewski, Gracz- OpouieJania, Warszawa 1964. *. 101. Przełoży! Gabriel Karski