P1070325

Proces teksykalizacji wyrazu, zatarcia przejrzystości jego budowy słowotwórczej zachodzi jednak czasem i bez uprzednich zmian jego postaci brzmieniowej. Słowem niepodzielnym jest dziś nazwa świeca, która jeszcze w XVI w. była motywowana czasownikiem świecić i miała ogólne znaczenie 'światło, światłość¹ („Bazyliusz, świeca świata całego”. Sk. Dz. 274, L).

Zwężenie stanowi nieodłączny składnik innych jeszcze procesów semantycznych, np. tak zwanej konkretyzacji znaczeniowej. Podlegają jej pierwotne nazwy czynności, zyskujące wtórnie treść przedmiotową (np. podwyższenie czynienie wyższym¹, podwyższenie opłat — i podwyższenie 'to, co podwyższone, podium¹). Owo znaczenie skonkretyzowane jest zawsze szczegółowsze, niżby to wynikało ze struktury nazwy; podwyższenie nie jest np. nazwą wszystkich przedmiotów podwyższonych. Konkretyzacja sprowadza się więc nie tylko do utrwalenia w wyrazie treści przedmiotowej, ale i do jej określonego ograniczenia zakresowego. A oto nieco przykładów takich właśnie przebiegów.

Pieczywo jeszcze w XIX w. znaczyło 'pieczenie¹, np. „Spożywa własnego pieczywa chłefo czarny”. Smól. W. Pisma I, 202; „Uczono (...) gotowania, pieczywa i smażenia w praktyce”. Gocz. Wspom. II, 122, Dor. W tym samym okresie używano wyrazu w ogólnym znaczeniu przedmiotowym 'wszystko to, co upieczone^{1 2}, które ostatecznie zwęziło swój zakres do oznaczania niektórych tylko wypieków: chleba i bułek.

Analogicznie przebiegała ewolucja wyrazów pońlek i zasiłek. Pierwotnie występowały one w znaczeniu czynnościowym, np. „Oliwa na posiłek ognia”. W. Exod. 35, 14, L; „Wyprawił na zasiłek fortecy sto kilkadziesiąt ludzi”. Nar. Hist. 5, 348, L 'na posilenie, na zasilenie¹. Po konkretyzacji oba zyskały bardzo ogólną treść, umożliwiającą ich wymienne użycia: 'coś, co posila (zasila)¹, charakterystyczną dla tekstów osiemnastowiecznych i dziewiętnastowiecznych: „W okropnym tym głodzie kilka matek, bez zasiłku i wynalezienia go sobie, własne dzieci pożarły”. Nar. Hist. 5, 347, L; „Oddałem Jańskiemu 200, resztę sobie zatrzymałem, dziękując Opatrzności za ten posiłek”. Mick. Listy II, 199, Dor. Dopiero w XX w. nastąpiła ostateczna specjalizacja i repartycja znaczeniowa obu wyrazów: zasiłek ustabilizował się jako termin finansowy 'dotacja, zapomoga pieniężna¹, posiłek pozostał przy treści "pożywienie^.

Konkretyzacja i zwężenie — jak wynika z losów wyrazu zasiłek — mogą prowadzić do nabrania przez dawną nazwę czynności przedmiotowego znaczenia terminologicznego. Taki właśnie rezultat dał rozwój semantyczny wyrazów przyczynek i przelew, jeszcze w XIX w. występujących

w ogólnym znaczeniu czynnościowym 'przyczynianie' i 'przelewanie’ (por. u Jeża: „Przy żniwach przyczynek roboty byłby dlań uciążliwym". WD 149; „Odbyła się rozmowa serdeczna, odbył się przelew duszy w duszę". ibid. 203).

Istnieje też związek między zwężeniem a procesami substantywacji przymiotników. Urzeczownikowiony przymiotnik nabiera mianowicie Treści szczegółowszej. bogatszej w cechy konkretne niż znaczenie tego sa^ mego wyrazu w użyciu pierwotnym. Radny miał jako przymiotnik znaczenie 'umiejący radzić sobie lub innym' („Był on mądry abo radny". Rej. Post. C 4, L; jeszcze Zmichowska pisała o swojej bohaterce: „Serce anielskie, radna w życiu”. Listy, 38, Dor.); jako rzeczownik natomiast charakteryzuje się treścią o wiele bardziej szczegółową i konkretną: 'członek ciała kolegialnego sprawującego władzę w miastach'¹¹. Przełożony znaczy ł jako przymiotnik ‘wyniesiony wyżej niż inny', np. „Próżni ludzie pierwsze a przełożeńsze miejsca miłują”. W Post 241. „Nie mają w sobie pokory dziecinnej, ale chcą jeden nad drugim być przełożeńszy”. SekL 87. L; jako rzeczownik zyskał szczegółowsze znaczenie 'zwierzchnik^{3 4}. Biegły w najstarszych użyciach miał znaczenie ‘szybko biegnący, rączy', np. „biegłe koła" Witos. Lut. A 3v; „biegły Nilus”, ibid. A3, Sł. Sz. Następnie zaczęto go odnosić do sfery właściwości intelektualnych; biegły zyskał odcień ‘znający się na czym, wprawny w czym³, ze szczegółową odmianką "przebiegły, szczwany³ („Jaki on jest chytry, biegły a przewrotny, przeciwnik nasz”. Rej. Post. 332v, Sł. Sz.). W nowym, przenośnym użyciu wyraz uległ substantywacji i ustabilizował się w treści ‘ekspert, rzeczoznawca formułujący swe opinie dla różnego typu instytucji oficjalnych, np. władz sądowych, placówek ekonomicznych itp.

Bywa oczywiście i tak, że zwężenie i substantywacja wyrazu zachodzą jako dwa niezależne, kolejno po sobie następujące procesy. Taki właśnie był przebieg ewolucji semantycznej rzeczownika myśliwy, który znaczył pierwotnie ‘umiejący myśleć, bystry’, następnie z tego bardzo ogólnego zakresu zachował jedynie odcień 'umiejący i lubiący polować . aby z kolei, już w tej nowej, zwężonej treści, przekształcić się w rzeczownik ³'

Wreszcie zwężenie stanowi bardzo typowy element procesów semantycznego różnicowania się elementów wspólnofunkcyjnych, np. wyrazów dotychczas jednoznacznych.

Rzeczowniki kościół,, £grkjgML\ bożnica, dziś wyspecjalizowane jako nazwy świątyń określonegb wyznania, w staropolszczyżnie miały szerszą

1

„Przynieś z powozu puchar krzyształowy, wino i zimne żubrowe pieczywo”.

2

Słów. Ballad. 46, Dor.; „Widok wznoszącego się w stożkowym kształcie pieczywa. Był¹ to kaczki dzikie". Jeż, WD 192.

3

7 Oczywiście trzeba się liczyć i z tą możliwością, że formacja radny 'członek rady” jest homonimem słowotwórczym przymiotnika radny “radzący, umiejący radzić”, a nie jego derywatem semantycznym.

4

Szesnasto wieczne użycia zaświadczają już odcień “lubiący polować”, np. „Kazimierz Jagiełło radniej mieszkał w Litwie niż w Polszczę, dla rozkosznych łowów, bo był bardzo myśliwy” Stryjk. 638, L.