SDC10976

2)    języki wschodniosłowiańskie: rosyjski (wielkoruski), ukraiński (matoruski) i białoruski;

3)    języki południowoslowiańskie: serbochorwacki (serbski i chorwacki), słoweński, bułgarski, macedoński.

Język scs. wywodzi się z grupy południowosłowiańskiej, a bliżej jest spokrewniony z językiem bułgarskim i macedońskim. Już poprzednio była mowa o tym (por. §§ 1 i 2), że podstawą języka scs. stal się dialekt Słowian sołuńskich. Naukowo teoria ta została ugruntowana przede wszystkim przez zasłużonego badacza i wielkiego filologa chorwackiego Vatroslava Jagicia i przyjmowana jest na ogól powszechnie w slawistyce. W związku z tym należy wspomnieć, że istniała także hipoteza o pa-nońsko-słoweńskim pochodzeniu języka scs., reprezentowana przez dwóch uczonych słoweńskich — Bartłomieja Kopitara i Franciszka Miklosicha (Miklośića).

Wszystkie wymienione języki słowiańskie jako całość należą do wielkiej rodziny języków indoeuropejskich, których z kolei wspólnym przodkiem był niegdyś język praindoeuropejski (pie.), datowany zazwyczaj w nauce na III i II tysiąclecie p.n.e. W tym teoretycznie odtwarzanym prajęzyku istniały zapewne różnice dialektyczne, które stopniowo się pogłębiały i mnożyły, w miarę rozpadu wspólnoty oraz wędrówek poszczególnych ludów indoeuropejskich. W wyniku długo trwającego podziału powstało szereg grup i podgrup językowych zajmujących Europę i południowo-zachodnią Azję, aż po Indie włącznie. Rozróżnia się tu następujące grupy języków:

1)    słowiańska — omówiona wyżej;

2)    bałtycka — najbardziej spokrewniona ze słowiańską i stanowiąca wraz z nią na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. wspólnotę bałto-słowiańską; do bałtyckiej grupy należą m.in. języki: litewski, łotewski i wymarły w XVII w. staropruski;

3)    germańska — obejmująca wymarłe dialekty starogermańskie, m.in. język gocki, oraz dzisiejsze języki: niemiecki, holenderski, flamandzki, angielski, fryzyjski, duński, szwedzki, norweski i islandzki;

4)    italska — składająca się w przeszłości z wielu narzeczy staroitalskich, jak oskijskie, umbryjskie i latyński, z którego powstał język łaciński; odmiana tego ostatniego — tzw. łacina ludowa (latina vulgaris) — stanowi podstawę dzisiejszych języków romańskich: włoskiego, francuskiego, hiszpańskiego, portugalskiego i rumuńskiego;

5)    celtycka — reprezentowana dzisiaj przez języki: irlandzki, szkocki, walijski, bretoński, a w przeszłości także przez narzecza starożytnej Galii;

6)    iliryjska (ilirska) — ograniczona tylko do żywego języka albańskiego, a w przeszłości obejmująca także pewne dialekty zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego (tzw. Ilirowie właściwi) i południowej Italii (Japygowie i Mesapiowie);

7)    grecka — obejmująca dawniej język starogrecki z narzeczami: jońskim, attyckim i dotyckim, późniejszy język ogólnogrecki, tzw. koine 'wspólny’, i dzisiejszy język nowogrecki;

8)    tracko-ormiańska — reprezentowana współcześnie tylko przez język ormiański, gdyż dawne dialekty trackie na Bałkanach wymarły;

9)    irańska — składająca się z wymarłych języków: staroperskiego i awestyjskieg⁰

(księgi Awesty) oraz ze współczesnych języków nowoirańskich, np. perskiego, afgań-skiego i osetyńskiego;

10)    indyjska — spokrewniona blisko z poprzednią grupą, obejmująca wymarły język staroindyjski, tzw. sanskryt (odmianki: Wedy, epos i język klasyczny) oraz dzisiejsze języki Indii;

11)    tocharska — wymarła, istniejąca niegdyś na wschodnich i południowych obszarach Turkiestanu;

12)    hetycka (luwi-hetycka) — wymarła, istniejąca niegdyś w starożytnym państwie Hetytów w Azji Mniejszej.

Przejdźmy z kolei do omówienia stosunku języka scs. do języka ps. oraz związanego z tym problemu rekonstrukcji i metody historyczno-porównawczej w językoznawstwie słowiańskim i indoeuropejskim.

W wieku IX, a więc już po rozpadzie języka ps. poszczególne ludy słowiańskie zachowywały jeszcze sporo wspólnych cech językowych i były sobie o wiele bliższe niż dzisiaj, po jedenastu wiekach. Język scs. okresu cyrylometodejskiego był jeszcze stosunkowo bliski stanowi końcowej epoki ps. i dlatego może być pomocny przy rekonstrukcjach form ps. Niektóre formy scs. są nawet identyczne z formami ps., np. scs. i ps. byti, dati, bogi, sym, gostb, źena, rąka, dobn, start, jedint, dwa, kito, ibto, om, ti, st, vi, kt itd. Należy jednak pamiętać o tym, że język scs. jako całość nie może być identyfikowany z językiem ps. Opierał się on, jak wiadomo, na jednym z południowosłowiańskich dialektów (por. §§ 1, 2), co uwidacznia się w takich cechach jak grupy spółgłoskowe St, źd z ps. tj, kt, dj, szeroka wymowa i (tzw. jat’) itp. Poza tym język scs. nie był językiem żywym, służącym do porozumiewania się na co dzień, ale językiem przekładów ksiąg liturgicznych z języka greckiego (por. § 2). W związku z tym język scs. zawiera też naleciałości (zapożyczenia) greckie, głównie słownikowe i frazeologiczne.

W związku z tym, co wyżej powiedziano, trzeba podkreślić, że dokonywanie rekonstrukcji i ustalanie genezy ps. wielu wyrazów i ich form polega bardzo często na zestawieniu i porównaniu faktów z kilku języków słowiańskich, np.: scs. gradt, poi. gród, ros. gorod E ps. *gordt; scs. noStb, poi. noc, ros. nol § ps. *noktb itp. Inaczej mówiąc, są takie formy ps., które się różnie rozwinęły w poszczególnych językach słowiańskich: ps. *gordb g scs. gradt, poi. gród, ros. gorod; ps. *noktb > scs. noStb, poi. noc, ros. nol itp.

W studiach porównawczych i rekonstrukcjach trzeba niekiedy pójść jeszcze dalej. Zrekonstruowane formy ps. zestawia się nieraz i wiąże z faktami w innych językach ie. i dochodzi się w ten sposób do odtworzenia prawdopodobnego stanu pie. W tego rodzaju badaniach językoznawczych bardzo przydatne okazują się najstarsze historycznie poświadczone języki, jak staroindyjski (sanskryt), grecki, łaciński, a | późniejszych—język litewski, który po dziś dzień zachował bardzo archaiczną budowę gramatyczną. A oto niektóre przykłady:

scs. mati (gen. sg. matere), stpol. mać 'matka’, ros. mat' g ps. *mati gj wczps.

19