SDC10979

Warto zwrócić uwagę na to, aby w wymowie nie zrównywać całkiem li e. Pierwszą z tych głosek należy wymawiać „bardziej miękko”, a drugą — „bardziej twardo".

5) Litery i, i, zwane jerami, oznaczają bardzo krótkie samogłoski o niezbyt wyraźnej artykulacji. W tekstach scs. a (jer twardy) umownie czytamy przeważnie jak krótkiej*, natomaat a (jer miękki)—jak krótkie i, np.:

CbNt —nm — wym. synp, AbNb —dbilb— wym. dini.

Wartość tylko graficzną posiadały jery w takich połączeniach jak: rs, ra, /a, /a, w których spółgłoski r, / miały charakter zgłoskotwórczy, o czym będzie jeszcze mowa osobno (zob. § 7, b), np.:

Bpbjfb , BpbłCb —vrbj[t, vrb%b— wym. vTy$_% ale K ptBb—knvb— wym. krjfvi;

BATsKTj) BAbKfc— vltka, vlbkt— wym. v[ky, ale nAT>Tb—phtb— wym. płyti.

6)    Samogłoski nosowe oznaczane specjalnymi znakami należy wymawiać z pełnym rezonansem nosowym w każdej pozycji, np.:

HATb — p(tb, CA—rę, AJhBT) — dębi, HAM — idę.

7)    Z dwóch znaków na głoskę o w powszechniejszym użyciu był znak O (por. gr. omikron); rzadko pojawia się (O (por. gr. omega).

8)    Obok kombinowanej litery (zbitki dwu liter) p na oznaczenie St stosowany jest często w cyrylicy dwuznak ŁUT, np.:

peiłJH i pelUTH — relti.

9)    Wyjątkowym odstępstwem od fonetycznej zasady oddawania jednej głoski jedną literą jest pisownia 0/ — u oraz IM ,*W —y.

10)    Szereg liter miało zastosowanie tylko w wyrazach zapożyczonych z języka greckiego. Należą tu znaki dla głosek: /, th, ks, ps, y (i, ii — tzw. ypsylon lub igrek).

11)    Całkiem nowego pochodzenia są w alfabecie cyrylickim znaki: h ii, wprowadzone przez uczonego chorwackiego V Jagicia. Znak Ej wzięty z alfabetu serbskiego, oddaje głagolicką literę At na oznaczenie g w wyrazach pochodzenia greckiego, np. r€(9N& lub tiEOJHA— grona 'piekło’.

Litery l używa się rzadko, mianowicie w wypadku transliteracji głagolickiego znaku 2Ś —i.

12)    Literę A należy czytać jak twarde /, zbliżone do przedniojęzykowego l, podobnie jak w języku rosyjskim, np. rAATOAATH—glagolati lub głagolati, lecz nie gyagoyałi.

13)    Wartość głoskowa pozostałych liter nie nastręcza specjalnych uwag. Można tu wskazać na pierwotnie miękką, a później twardą wymowę spółgłosek ź, % || z, c,l,i — idąc w kolejności podanej w tabeli alfabetów (zob. § 5). Przy czytaniu tekstów spółgłoski te wymawiamy umownie tak jak w języku polskim, tzn. twardo.

14)    W tekstach scs. spotykamy się też z pewnymi znakami diakrytycznymi, interpunkcyjnymi i skróceniami. Omówimy je tu pokrótce kolejno.

a) Palatalność niektórych spółgłosek oznaczana bywa niekonsekwentnie znakiem S (łuczkiem) umieszczonym nad literą, np.:

CVTftO{5Vk — $btvotp, sbtvorjq 'uczynię’, 7, €    —zeml'a, zemlja, HA. Kb —

na ńb, nu njb 'nań, na niego’, fCcOHA— grona, tffcCApb — Mesarb 'cesarz rzymski’, por. Uffec&pb — cltarb 'cesarz’.

b)    Dość często trafia się apostrof na miejscu opuszczonych jerów, np. HO B’CA A’NM —P° d'ni 'po wszystkie dni’.

c)    Wyrazy często używane lub pojęcia ogólne i nazwy święte (nomina sacra) bywają skracane, przy czym używa się kreski poziomej, prostej lub na końcach zagiętej (tzw. tytly) nadpisanej u góry, np. TA ATM—glati — rA&rOA&TM—gla-golati, BTj — bi — BOr-b — bogi itp.

d)    Powszechnie stosowanym znakiem interpunkcyjnym w tekstach scs. jest kropka stawiana w środku między wyrazami i zdaniami. Istnieją też połączenia dwu lub więcej kropek. W zależności od treści i kontekstu zdaniowego kropkę lub grupę kropek oddajemy przez różne współczesne znaki interpunkcyjne — kropkę, przecinek, średnik, dwukropek, pauzę, wykrzyknik i pytajnik.

15)    Należy wskazać jeszcze na jedną charakterystyczną cechę alfabetów scs. i ich zastosowanie. Otóż poszczególne litery mogły oznaczać także cyfry, podobnie jak jest w grece czy łacinie. Litery mające wartość cyfrową odróżniane są w tekście za pomocą kreski, np. A — <ż = 1. W głagolicy kolejność cyfr odpowiada dokładnie kolejności liter, natomiast w cyrylicy kolejność jest nieco inna (zob. § 5).

16)    Na zakończenie uwag o alfabetach scs., wartości głoskowej liter, zasadach wymowy itd. należy zaznaczyć, że ilustrowane dotąd przykłady scs. podane zostały w uproszczonej transkrypcji fonetycznej (półfonetycznej, fonologicznej), odzwierciedlającej w przybliżeniu wymowę języka scs. z 2. połowy IX i 1. połowy X w. Taką transkrypcją będziemy się w zasadzie posługiwać w dalszych rozdziałach niniejszego podręcznika. Jak widać,/transkrypcja tu przyjęta opiera się na odpowiednio przystosowanym alfabecie łacińskim (tzw. łacince) wzbogaconym o konieczne znaki diakrytyczne (kreski, haczki, daszki, kółeczka, półkola itp.). W odróżnieniu od transkrypcji fonologicznej (półfonetycznej) transkrypcja ściśle fonetyczna uwzględnia w zasadzie wszystkie cechy wymawianiowe (warianty fonetyczne) fonemów i stosuje w związku z tym bogatszą skalę znaków diakrytycznych. W obu typach transkrypcji pisze się tylko małe litery.

Niekiedy dla celów filologicznych stosuje się tzw. transliterację, która nie odzwierciedla wymowy, lecz zapis. Przepisuje się teksty głagolickie lub cyrylickie na alfabet łaciński. Korzysta się przy tym często ze znaków stosowanych w transkrypcji fonetycznej. W praktyce nie ma wielkich różnic między transkrypcją półfo-netyczną a transliteracją, czyli transkrypcją literową, względnie półortograficzną.

Można by wreszcie próbować transkrypcji tekstów scs. za pomocą pisowni przyjętej w danym języku, np. polskim. Byłaby to transliteracja w pełni ortograficzna. W praktyce takiej transliteracji się nie stosuje; czasami przenikają z niej niektóre znaki do transliteracji międzynarodowej, np. ch i dz.

Omówione sposoby transkrybowania (transliterowania) porównajmy na wybranych przykładach:

tekst cyrylicki	transkrypcja fonetyczna	transkrypcja . * transliteracja poifonetyczna l
HA0B1>KI N\A>Kb	ćlov’łkb mgźb __i	ćlofżSkb męzb	ćlotikb męiby tnązb

■V7