DSC02137

88

88

tucji) oraz zwrócić uwagę na to, aby okres prowadzonej obserwacji przypadł na okres zwyczajnego funkcjonowania instytucji. Znaczy to, że pragnąc obserwować kształtowanie się postaw społecznych wychowanków domu dziecka nie powinniśmy planować prowadzenia badań np. na koloniach w czasie świąt zimowych, gdy część dzieci idzie w gościnę do domów prywatnych. Chyba że założenia badawcze takie właśnie stawiają wymagania. W każdej sytuacji należy ściśle rejestrować pojawianie się w czasie - nowych zmiennych wpływających na zmiany zachowania i reakcji.

Szczególnym przypadkiem obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca. Ten typ obserwacji występuje wówczas, jeśli badający stanie I się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany. Może mieć dwie postacie: być jawną lub ukrytą. Obserwacja uczestnicząca jawna polega na poinformowaniu grupy o roli badającego. Obserwacja ukryta występuje wówczas, gdy badana grupa nie jest świadoma roli, jaką spełnia nowy jej członek. W badaniach socjologicznych i pedagogicz-1 nych mamy wiele przykładów stosowania obu postaci obserwacji uczeslni-I czącej.

Jak powiedzieliśmy wyżej, obserwacja uczestnicząca wymaga akceptaąj | roli badacza w przypadku obserwacji jawnej jako obserwatora, w przypadki obserwacji ukrytej jako nowego członka grupy spełniającego określoną rolt | Uczestnictwo w badanej zbiorowości daje możliwość zebrania szerszego i i bogatszego materiału niż w przypadku stosowania innego typu obserwa-1 cji. Posiada jednak swoiste niebezpieczeństwo. Otóż obserwator mimowolnie przyjmuje sposób zachowania, opinie i reakcje grupy, której jest czloo-kiem tracąc w ten sposób konieczny obiektywizm ocen. Taka sytuacji I zachodzi szczególnie często przy obserwacji jawnej, gdyż badana grupa mając świadomość roli nowego członka, nie jest w pełni naturalna w swo-1 ich zachowaniach, a przez to obserwacja nie daje prawdy obiektywnej. ■' Z tych powodów uczestnictwo w grupie z punktu widzenia skuteczność I badań nie może być pełne. Jest to poznawczo zawsze uczestnictwo częściowe.

Szczególnym typem uczestnictwa częściowego jest uczestnictwo nauczyciela lub wychowawcy w grupie rówieśniczej młodzieżowej. Nie iii bowiem w grupie młodzieżowej pozycji dla badacza dorosłego, którą mógłby zająć, uzyskując wszelkie prawa członka grupy. Pewna sfera spraw grupy młodzieżowej będzie dla dorosłego badacza zawsze zamknięta (chodzi tu bardziej o zachowania niż o opinie). Stopień szczerości w relacjach in

dywidualnych jest trudny do określenia. Dlatego do badania grup młodzieżowych lub dziecięcych obserwacja uczestnicząca ma zastosowanie ograniczone. Będzie to bowiem zawsze uczestnictwo częściowe, stopień akceptacji przez grupę roli obserwatora pozostanie nieznany, nawet przy znajomości granic, w jakich osobnik dorosły jest akceptowany przez grupy dziecięce lub młodzieżowe.

4.1.1. Narzędzia obserwacji

Najistotniejszym problemem dla tego typu obserwacji jest sposób gromadzenia materiałów. Od sprawności narzędzi obserwacji zależy jej wartość. Narzędzia, którymi posługujemy się przy obserwacji pełnią dwojaką funkcję: po pierwsze służą do gromadzenia spostrzeżeń, a po wtóre są ■czynnikiem kontrolującym prawidłowość prowadzonej obserwacji. Wpraw-| dzie w socjologii na określenie typu obserwacji posługującej się narzędzia-

■Bi

II mi sprawdzającymi poprawność jej przebiegu używa się pojęcia obserwa-I cji kontrolowanej. Wyróżnienie jednak systematycznej obserwacji planowej I kontrolowanej wydaje się zabiegiem nietrafnym, ponieważ zakłada, że I systematyczna obserwacja planowa nie musi posługiwać się narzędziami I kontroli, a to naszym zdaniem odebrałoby jej atrybut naukowości. Dla I rzetelności dodać należy, że omawiany typ obserwacji istotnie może wy-[ stępować bez narzędzi kontrolnych, lecz będzie on pełnił wówczas rolę | techniki badawczej niepełnowartościowej, a ponieważ używany jest rzad-I ko, można pominąć jego omówienie. To co dotychczas było nazywane I obserwacją kontrolowaną i niekontrolowaną to po prostu atrybut popraw-R ności i naukowości. Obserwacja niekontrolowana jest po prostu nierzetel-

il ną techniką badawczą i nie ma powodu upowszechniać jej znajomości. I Pełniła ona w naukach społecznych dużą rolę, lecz raczej jako etap wstęp-I ny do badań szczegółowych. Obecnie jeśli obserwację nazywamy syste-I matyczną, to określenie to oznacza nie tylko sposób prowadzenia spostrze-K żeń, lecz również sposób ich rejestrowania, a to jest tożsame z kontrolą ■ jej prawidłowości.

Wróćmy więc do sposobów gromadzenia materiału badawczego z sys-I tematycznej obserwacji planowej Ogólnie i nieprecyzyjnie można podzie-I lić techniki gromadzenia materiałów na niestandaryzowane i standa-I ryzowane. Do tych pierwszych należą notatki, opisy, rejestracja dźwiękowa