Obraz2

Sporządziwszy czystopis HI części Dziadów zaznaczył poeta na ostatniej stronicy swą pisownią nowogródzką:

„Skączyłcm przepisywać na przewodnią niedzielę 1832, \y dziesięć lat po napisaniu czwartej części."

Dlaczego przy określaniu daty posłużył się on tutaj kalendarzem kościelnym? Jest to w praktyce jego wypadek odosobniony. Czy nic dlatego, że dla autora Dziadów tak datowany termin nic był przypadkowy i obojętny? Po tym, co się tu mówiło o Radawnicy, o Przewodach wiosennych — czy nic można by się zgodzić, że poeta podkreślił go intencjonalnie? Chyba mu zależało na tym, by zaznaczyć wyraźnie, że Dziadów część HI, jak ongiś część IV, tworzył w atmosferze zbliżającego się wiosennego święta zmarłych.

Może więc — tu się uciekamy do przypuszczenia — może więc i tę również, która zwie się dzisiaj częścią drugą, a jak wiemy, była pierwszą, najwcześniejszą? Przypuszczenie nic byłoby całkowicie bezpodstawne. Zapiska w autografie drezdeńskim mogłaby w pewnej mierze uprawniać do takiej hipotezy. Autor w początkowym rozpędzie, zanim dał „czwartej", napisał tam „pierwszej" i wyraz ten przekreślił. Czy napisał bez żadnej przyczyny, mechanicznie, czy też może pamiętając o momencie wyjściowym całego dzieła; a przekreślił, gdy mu się uprzytomniło, że w takim razie winno by być lat nic dziesięć, lecz dwanaście. Okoliczności realne zwykle głębiej zapisują się w pamięci niż daty.

Ale nawet gdyby ta konkretna podpórka w przekreślonym tekście była dowolnie domniemana i nic nic znacząca, to i tak przypuszczenie, że pomysł i redakcja pierwiastkowa utworu „zadusznego" powstały właśnie w atmosferze zbliżającej się Radawnicy, nic wyda się może swawolnym uroszczcnicm. Hipoteza oczywiście uzasadnia się tylko per analogiami wspiera się na względach tak nieuchwytnych, jak nastrój duchowy, jak uleganie urokowi tradycyjnego obyczaju, niemniej inkoherencji i dysonansu może nic wnosi.

Tak więc przyjąć by wolno, że najpierwotniejszy zawiązek Dziadów powstał istotnie, nie —jak mniemał Chlebowski — na pograniczu lat 1820 i 1821, ale wcześniej, na początku roku 1820, i to chyba bliżej kwietnia niż stycznia. Można ponadto zaznaczyć, że przyjęty tutaj moment powstania da się dobrze zsynchronizować z ogólnym tokiem owoczcsncj twórczości. Koncepcja zarodkowej wersji Dziadów mieści się dobrze między utworami „demonicznymi": Tukajem (d. 8/20 kwietnia 1820) a Liliami (d. 5/17 maja t. r.).

VII

PRZEBUDOWA

Tak dawny i tak oto sformowany utwór w starannej kopii Czeczota wręczył Mickiewicz profesorowi na wiosnę 1821 r. Kroku tego jako autor nic lekceważył. Przed oddaniem sprawdził wierność odpisu i przy sposobności poczynił drobne odmianki. Należy się

im słówko, stanowią bowiem pierwszą, nikłą jeszcze, próbę przetwarzania. Czy można je Wyróżnić? Poeta bowiem poprawiał ten rękopis dwukrotnie. Co należy do pierwszego rzutu, a co do drugiego? Rozpoznanie jest tu możliwe.

Dowód najwymowniejszy znajdujemy po wierszu 158. W wersji pierwotnej po opisie przez Księdza zjawy Złego Pana ostatnie cztery wiersze jego opisu: „A jak suchy snop cierniowy../', powtarzają się; powtarzał je tam Starzec. Otóż w nagłówku tego cztero-wiersza dopisał Mickiewicz w kopii własnoręcznie: Ksiądz i—tzn. wprowadził recytację na Brajwgłosy. Nic mogło się to stać po rozmowie z Borowskim; najwyraźniejszym rezultatem tej rozmowy było przecież, że poeta w ogóle usunął postać Księdza z obrzędu. Wskazany więc dopisek jest wcześniejszy i ma charakter korcktorski. Poeta postawił go przy pierwszej ^ kontrolnej lekturze odpisu.

Takich wczesnych poprawek kontrolnych na kopii jest jeszcze kilka: Dopisał poeta po w. 431 opuszczony przez kopistę wiersz, natomiast po w. 213 wykreślił jeden niepotrzebnie tam zabłąkany; w wierszach 119 i 275 usunął dwie usterki rytmiczne, zmienił kilka wyrazów czy ich szyk (w. 46, 72, 173, 306). Wreszcie zaczął uzupełniać tekst przypiskami wyjaśniającymi: Zanotował własnoręcznie informację, że aria Dziewczyny: „Tu niegdyś../', jest tłumaczeniem wiersza Goethego Die Sprdde, do wiersza zaś 111 — do Czcczotowego ś odsyłacza w formie asterysku — przynależnej noty już nic dodał.

Tak skontrolowany skrypt zaniósł Mickiewicz do Borowskiego. Profesor poczynił o nim autorowi jakieś uwagi. Chyba niczdawkowc, ale istotne i przekonywające; poeta ich nic zapomniał. Gdy przyszła pora, wydobył sekstemik z kopią i na jego kartach ponownie począł notować odmiany, które są świadectwem pierwszego, istotnego już przeformowy-wania utworu.

Kiedy się to działo, o tym informuje nas pośrednio cytowana już wzmianka w liście do Czeczota z pierwszej połowy grudnia 1822 r. z powołaniem się na dawne dorady Borowskiego. Już tej rewizji dłużej odkładać się nic dało. Trzeba było przygotować materiał na tom drugi, termin jego druku się zbliżał, przyjaciele nalegali. Jakoż do końca stycznia 1823 r. poeta uporał się z robotą. Dnia 30 stycznia s. s. przesłał utwór z poprawkami na ręce Zana. „Rękopism Dziadów — pisał — [oddaj] Czeczotowi i powiedz, niech przepisze [...]. Dewizę do tej części przepisać z okładki. Tytuł obu części: Ułamki z poematu •Dziady*." Niebawem zaś zawiadomił Czeczota: „Dziady musiały już dojść ciebie. Zdziwisz się, nie znajdując żadnych popraw. Chciałem szczerze uczynić je znośniejszymi, ale mi niepodobna przenieść się duszą w one czasy, kiedym je pisał." Wzmianka o nowej propozycji tytułu, a wyraźniej jeszcze o „dewizie z okładki" (tzn. o pierwszej redakcji przedmowy) i o poprawach dowodzi, że poeta przesłał właśnie omawiany tu egzemplarz kopii Czeczota, a na trącenie o „onych czasach" potwierdza tezę o powstaniu tej części utworu jeszcze w r. 1820.

Zwrot: „nic znajdziesz żadnych popraw", przemknął się tu w pośpiechu i w pewnej tylko mierze odpowiada prawdzie. Poprawek, tzn. przekreśleń i przypisków*, jest rzeczywiście niewiele, choć są, i są wcale niebłahe. Toć to właśnie poczyniono je według dawnych i najwyraźniej zaakceptowanych uwag Borowskiego. Ale nic to jest ważne. Najważniejsze jest to, że w styczniu 1823 r., kiedy poeta ponownie przesyłał Czeczotowi dawny jego odpis.

3¹