Image008

Proces emancypacji - jego istota i struktura

Świadomość i intencja to za mało, by zmienić własne położenie. Potrzebne jest działanie, a raczej ciąg działań. Samodzielne osiąganie dojrzałości jest społecznym procesem nieustannej wymiany informacji i ich refleksyjnego przetwarzania. Emancypacja jako proces świadomego uwalniania się od ograniczeń, osiągania nowych praw i pól wolności oraz odpowiedzialnego korzystania z nich, jest jednocześnie celem, środkiem i ośrodkiem podmiotowego rozwoju. Otwartość na zmianę, krytyczność, odwaga i odpowiedzialność są podstawowymi warunkami radzenia sobie z rzeczywistością, która z trudem poddaje się adekwatnemu rozumieniu i opisaniu. Z powodu trudności w sporządzeniu kompletnego obrazu rzeczywistości, „proroctwa"’ i przepowiednie szybko wypełniają lukę powstałą w wyniku braku rzetelnych, systematycznych badań naukowych^{1 2}. 'Z tego powodu, między innymi, utrudnione jest dostrzeganie źródeł konfliktów i możliwości ich rozstrzygania. Konsekwencją może być powstawanie nieznanych źródeł jednostkowej i/albo zbiorowej opresji oraz uleganie im, poddawanie się ich oddziaływaniu, podporządkowanie się im. W takiej sytuacji formułowane pod adresem edukacji postulaty „przygotowania do życia w nowych warunkach” stają się zaklęciem, czczymi i/albo pobożnymi życzeniami wypowiadanymi zwykłe w podniosłych sytuacjach lub jako okolicznościowe deklaracje polityczne, bez zdawania sobie sprawy z rzeczywistej postaci „nowych warunków”. Włączenie procesu emancypacji do zbioru procesów rozwoju osoby i zmiany społecznej wiąże się z opisaniem jego konstytutywnych właściwości, struktury oraz mechanizmów generujących jego przebieg.

Proces emancypacji ma charakter podmiotowy. Jest bowiem wynikiem samodzielnej decyzji dotyczącej osobistego uczestniczenia w byciu w świecie oraz zachowaniu lub zmienianiu siebie i świata. Decyzja ta jest rezultatem adekwatnego rozumienia i krytycznego osądu własnej sytuacji historycznej oraz odwagi rozumianej jako gotowość do ponoszenia odpowiedzialności za dokonywane wybory. Jest następstwem ade-lewatnego rozumienia sytuacji i jej kontekstu oraz podmiotowej mediacji z zastosowaniem tłumaczenia znaczeń nadawanych poszczególnym elementom sytuacji przez innych. Konieczne staje się rozumienie słów, obrazów i rzeczy składających się na uczestniczenie i jego kontekst (czas i przestrzeń).

Wielokrotne podkreślanie procesualno-ści emancypacji powoduje, iż należy przybliżyć istotę i strukturę tego procesu. Można to uczynić poprzez zaprezentowanie procesu emancypacji w relacji do innych procesów rozwoju osoby i zmiany społecznej, takich jak socjalizacja, wychowanie, kształcenie (jest to uwidocznione wyżej) albo poprzez przedstawienie kolejnych etapów procesu samodzielnego osiągania nowych praw i pól wolności.

W tej części tekstu skupiam się na drugim podejściu do procesu emancypacji. Chciałabym bowiem ukazać kroki podmiotu i towarzyszących im okoliczności w procesie intencjonalnego tworzenia warunków oświecania w celu osiągania wolności i samodzielności. Moim celem jest wykorzystanie właściwości procesu emancypacji do projektowania i organizowania sytuacji edukacyjnych oraz oceniania ich rezultatów.

Roszczenia - aspiracje - dążenia: poziomy zaangażowania w zmianę

Podmiotowy charakter emancypacji sprawia, że sięganie po owe pola wolności i po nowe prawa jest wynikiem samodzielnych wyborów i decyzji. Ich źródła tkwią w pragnieniach ludzi. Nie oznacza to jednak, że każde pragnienie wolności i samodzielności jest spełnione, a raczej osiągnięte. Pragnienia te są wyrażane na różnych poziomach ogólności i wywołują odmienne działanie podejmowane w celu ich osiągnięcia. Cechuje je zróżnicowany poziom zaangażowania w osiąganie podmiotowej wolności i praw. Dodać należy, że pragnienia te nie zawsze uwzględniają charakterystyczne dla procesu emancypowania się ceny osiągania wolności, takie jak: niepewność, utrata (a co najmniej zmniejszenie) poczucia zadomowienia oraz konieczność zmiany stylu życia i usytuowania w świecie życia. Dlatego nie każde pragnienie wolności jest wystarczającą podstawą podejmowania aktywności emancypacyjnej.

Analiza zachowań nakierowanych na e m an-cypowanie się pozwala wyróżnić trzy poziomy podmiotowego zaangażowania w zmianę struktury i dynamiki świata życia oraz własnego położenia w nim. Obrazuje to rycina 11.1.

Pierwszym przejawem pragnienia uwolnienia się od doświadczanych ograniczeń i uciemiężenia jest roszczenie. Wyraża ono żądania tych wartości i stanów, które z racji obecnego statusu podmiotu (osoby/grupy) są niemożliwe albo niebezpieczne². Zbigniew Kwieciński roszczeniem nazywa oczekiwanie dobrostanu (emocjonalnego, intelektualnego itp.) bez własnego wysiłku³. Nastawienia roszczeniowe wyrażają się w przeświadczeniu osoby/grupy, że źródła jej wolności i praw znajdują się poza nią (dysponują nimi Inni), a upragnione prawa i pola wolności nie zależą bezpośrednio od własnego wysiłku⁴. Towarzyszy temu oczekiwanie darowizny w postaci praw i pól wolności. Cechą tak pojmowanych roszczeń jest ich ograni-

1

M. Castells, Flows, Networks and Identides: A Crisicul Theory ofthe Information Society, w: Critical Education

2

in the Information Age, Lanham: Rowman A Littlefield 1999, s. 38.

3

^: H. J. Beckers, Jugendarbeit und Erziehung, maszynopis rozprawy doktorskiej, Leiben: KU 1981. s. 179.

• Z. Kwieciński, Socjopaiologia edukacji, Warszawa: IRWiR 1992, s. 10, 150.

4

J. Koralewicz, M. Ziółkowski, Mentalność Polaków: Sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym I988~2000. Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar 2003. s. 129.