img498 (2)

124 Sacrum i profanum

W tych symbolach Drzewa Kosmicznego, Drzewa Nieśmiertelności lub Drzewa Poznania religijne wartości wegetacji wyrażają się najdobitniej, najsilniej. Innymi słowy: święte drzewo i święte rośliny objawiają strukturę niewidoczną w wypadku konkretnych gatunków roślin. Dopiero sakralność odsłania najgłębsze struktury świata; tylko w perspektywie religijnej Kosmos staje się „szyfrem”. Człowiekowi religijnemu objawia się w rytmach wegetacji zarazem tajemnica życia i stworzenia, tajemnica odnowienia, młodości i nieśmiertelności. Można by rzec, że wszystkie drzewa i rośliny uchodzące za święte (na przykład drzewo Aśwattha w Indiach) zawdzięczają swe pierwszeństwo temu, iż wcielił się w nie archetyp, wzorcowy obraz wegetacji. Z drugiej strony roślinę sadzi się i uprawia ze względu na jej wartość religijną. Według niektórych autorów wszystkie uprawiane dziś rośliny na początku uchodziły za święte⁹⁴.

Błędna byłaby wiara, że tak zwane kulty wegetacji należy wywodzić od przeżycia świeckiego, „naturystyczne-go”, wiążącego się na przykład z wiosną i przebudzeniem natury. Wręcz przeciwnie — religijne przeżycie odnowienia świata (= ponowny początek, stworzenie na nowo) poprzedza wartościowanie wiosny jako zmartwychwstanie i uzasadnia je. To właśnie misterium okresowej regeneracji Kosmosu nadało wiośnie znaczenie religijne. Poza tym w wypadku kultów wegetacji w punkcie centralnym nie zawsze znajduje się naturalne zjawisko wiosny i pojawiania się wegetacji — raczej chodzi tu o znak zapowiadający misterium kosmiczne. Grupy chłopców składają uroczyste wizyty w gospodarstwach i pokazują zieloną gałązkę, bukiet kwiatów lub ptaka⁹⁵. Jest to znak

^1,4 Por. A.G. Hoadricourt, L. Hedin, L’homme et les plantes cultwees, Paris 1946, s. 90.

⁹⁵ Por. Eliade, Traktat o historii religii [dz. cyt., s. 325 i nast. — przyp. tłum.].

nadchodzącego zmartwychwstania życia roślinnego, świadectwo szybkiego nadejścia wiosny. Większość tych obrzędów odprawia się p r z e d nadejściem „naturalnego zjawiska” wiosny.

Desakralizacja natury

Już stwierdziliśmy: dla człowieka religijnego natura nigdy nie jest tylko „naturalna”. Przeżycie natury radykalnie zdesakralizowanej to odkrycie nowe, poza tym dostępne jedynie pewnej mniejszości w obrębie współczesnego społeczeństwa, przede wszystkim naukowcom. Dla reszty ludzkości natura ciągle jeszcze ma w sobie „urok”, „tajemnicę”, „majestat” — można odczytać z tego ślady dawnych wartości religijnych. Nie ma takiego człowieka współczesnego, który — niezależnie od stopnia jego areligijności — nie byłby czuły na „urok” natury. Chodzi tu nie tylko o wartości estetyczne, sportowe czy higieniczne, jakie przypisuje się naturze, lecz również o uczucie niejasne i trudne do określenia, rozpoznawalne jednak jako wspomnienie zdegradowanego przeżycia religijnego.

Pragniemy przywieść tu przed oczy przemianę i degradację religijnej wartości natury na podstawie konkretnego przykładu. Przykład ów został zaczerpnięty z Chin, a to z dwóch powodów: po pierwsze dlatego, że w Chinach, podobnie jak na Zachodzie, desakralizacja natury jest dziełem pewnej mniejszości, to znaczy naukowców; po drugie zaś dlatego, że ów proces desakralizacji ani w Chinach, ani na całym Dalekim Wschodzie nigdy nie został doprowadzony do końca. „Estetyczne kontemplowanie” natury nawet dla najbardziej subtelnych umysłów zachowało aurę religijną.