img942 (2)

i 94 Aspekty mitu

roli. Nie narzuca się więc tutaj zależność genetyczna: próby matrymonialne w rodzaju ludowej baśni. Z drugiej strony Peuckert doszukuje się „początków” baśń i na Bliskim Wschodzie epoki protohistorycznej, a to z racji niezwykłego bogactwa ekonomicznego i bezprecedensowego rozkwitu, jaki na tych terenach stał się udziałem kultów płodności i symboliki seksualnej, choć analizy Maxa Ltithiego udowodniły tezę przeciwną — że sfera erotyczna nie odgrywa w baśniach żadnej roli.

Jan de Vries poświęca sporo miejsca na omówienie hipotezy C.W. von Sydowa dotyczącej indoeuropejskich początków baśni czarodziejskich¹. Trudności związane z utrzymaniem takiej hipotezy są tak oczywiste, że nie ma sensu się nimi tutaj zajmować, zresztą sam von Sydow zrewidował później swe poglądy. Skłonny jest teraz umieszczać początki baśni w jeszcze bardziej zamierzchłej przeszłości, w czasach przedindoeuropejskiej kultury megalitycznej. Taki punkt widzenia omówił w niedawno opublikowanej analizie Otto Hutha² i należy żałować, że nie wspomina o nim Jan de Vries. Według Otto Hutha, do „religii megalitycznej” miałyby należeć dwa dominujące w baśniach motywy: dalekie podróże i królewskie zaślubiny. Za kolebkę kultury megalitycznej zazwyczaj uznaje się Hiszpanię i północno-zachodnią Afrykę, skąd megalityczne fale dotrzeć miały aż do Indochin i Polinezji. Zdaniem Hutha, zasięg obejmujący aż trzy kontynenty tłumaczyłby tak powszechne występowanie baśni. Jednak z powodu nikłej znajomości protohistorycznej „religii megalitycznej” hipoteza ta nie jest zbyt przekonująca.

Bardzo szybko profesor de Vries przechodzi do omówienia wyjaśnień proponowanych przez psychologów, szczególnie podkreślając zasługi Junga³. Zgadza sięzjungowskąkoncepcją archetypu jako struktury nieświadomości zbiorowej, słusznie jednak przypomina, że baśń nie jest bezpośrednim i spontanicznym wytworem nieświadomości (jak na przykład marzenie senne): jest ona przede wszystkim „formą literacką”, podobnie jak powieść albo dramat. Zdaniem Jana de Vries, psycholog, próbując posługiwać się schematami abstrakcyjnymi, nie interesuje się historią motywów folklorystycznych i ewolucją ludowej tematyki literackiej. Zarzuty te są uzasadnione, pod warunkiem jednak, że nie zapomnimy, iż psycholog głębi używa własnej skali, a wiemy, że to „skala tworzy zjawisko”. Folklorysta może jedynie zarzucać psychologowi, że wyniki jego badań nie pozwalają rozwiązać zadanego problemu i że mogąjedynie wskazywać nowe kierunki poszukiwań.

Drugą część swojej książki Jan de Vries poświęca na prezentację własnych poglądów. Szereg trafnych analiz⁴ pokazuje, że do problematyki związanej z sagami (sagą o Argonautach czy sagą o Zygfrydzie) podejść można od strony mitów, a nie baśni. Odnośnie do poematu o Zygfrydzie, chodzi o to, by dowiedzieć się nie tego, jak powstał on z fragmentów różnych legend i „motywów” folklorystycznych, lecz w jaki sposób z pierwowzoru historycznego zrodziła się legendarna postać. W tym miejscu autor wyraźnie podkreśla, że saga nie jest zlepkiem różnych „motywów”, lecz opisem całości biografii bohatera, od jego narodzin aż do tragicznej śmierci^{5 6}. Heroiczny epos nie należy do tradycji ludowej; jest formą poetycką stworzoną w kręgach arystokratycznych. Jego świat jest światem idealnym Złotego Wieku, podobnym do świata Bogów. Mitowi bliska jest saga, a nic baśń. Bardzo często trudno rozstrzygnąć, czy saga jest „uheroicznioną” opowieścią o losach postaci historycznej, czy też — przeciwnie — zeświecczonym mitem. Oczywiście identyczne archetypy - to znaczy te same wzorcowe postacie i sytuacje — pojawiają się zarówno w mitach, sagach, jak i baśniach, a jednak podczas gdy dzieje bohatera sagi kończą się zawsze tragicznie, to baśń oferuje nam zawsze szczęśliwe zakończenie".

1

   Zob. tamże, s. 48 i nast., s. 60 i nast.

2

   Marchen uncl MegaIithreligion, „Paideuma”, t. V/1950.

3

   Zob. de Vries, Betrachtungen zum Marchen, hesonders in ^sel' nem Yerhaltnis zu Heldensage ttnd Mythos, dz. cyt., s. 34 i nast.

4

   Zob. tamże, s. 38 i nast.

5

   Zob. tamże, s. 125.

6

   Zob. tamże, s. 156.