IMG43 (7)

HERAKLES 136

IV.Pomniejsze czyny Heraklesa.Dokonania Heraklesa, zebrane w tym rozdziale, łączy to, że nie należą ani do cykli, tak jak poprzednie, ani też nie zostały mu narzucone, jak dwanaście wielkich prac. Są to epizody właściwie niezależne, które poeci i mitogra-fowie uprowadzają, często bardzo kunsztownie, w tok opowiadania o jednej z prac lub wypraw, podjętych przez Heraklesa.

1. Folos i Centaurowie. Wydarzenia związane z Folosem łączy się przeważnie z opowieścią o polowaniu na dzika erymantejskiego (-» wyżej). Ścigając dzika Herakles musiał przejść przez okolicę zwaną Foloe, gdzie mieszkał pewien centaur, imieniem Folos, od którego pochodziła nazwa krainy. Otrzymał on w darze od Dionizosa zapieczętowany dzban wina; Dionizos prosił go przy tym, by nie otwierał dzbana, póki nie przyjdzie Herakles z prośbą o gościnę. Zgodnie z inną tradycją dzban ten był własnością wszystkich centaurów i mogli oni z niego pić tylko wszyscy równocześnie. Jakkolwiek rzecz się miała, kiedy Herakles zjawił się u Folosa, ten przyjął go gościnnie i poczęstował wszelkiego rodzaju mięsiwem, które upiekł specjalnie dla swego gościa, sam bowiem jadał surowe. Po jedzeniu Herakles poczuł pragnienie i poprosił o wino. Folos usprawiedliwiał się i tłumaczył, że sam nie ma prawa tknąć tego dzbana wina. Herakles rozproszył jednak jego obawy i wkrótce obaj raczyli się trunkiem. Zapach wina przywabił jednak pozostałych centaurów. Nadbiegli wściekli, uzbrojeni w pochodnie, skały i drzewa, wyrwane w górach razem z korzeniami Zawrzała wałka. Pierwsi rzucili się na Heraklesa dwaj centaurowie, Anchios i Agrios, niebawem padli jednak od strzał herosa. Innych przegnał aż do przylądka Maleja. Tam centaur Elatos, zraniony strzałą w łokieć, schronił się u -» Chejrona. Ta sama strzała zraniła też i jego.

Większość centaurów znalazła azyl w Eleusis. Ich matka, Nefele (Chmura), przyszła im z pomocą, spuszczając gwałtowny deszcz.

W tej walce z ręki Heraklesa padło dziesięciu centaurów. Dafhis, Argęjos, Amfion, Hippotion, Orejos, Iso-ples, Melanchajtes, Tereus, Dupon, Friksos i Homados, nie mówiąc o Anchiosie i Agriosie, którzy polegli w pierwszym starciu. Folos zginął również, ale przypadkiem. Kiedy grzebał swych pobratymców wyciągnął z jakiejś rany jedną strzałę, dziwiąc się, że taki drobiazg może wyrządzić tyle zła. Oglądając strzałę upuścił ją nieszczęśliwie na swą stopę i zranił się śmiertelnie. Wracając do Foloe Herakles znalazł swego gospodarza martwego i przybity tym nieszczęściem wyprawił mu wspaniały pogrzeb.

2. E u r y t i o n. Walkę z centaurem Eurytionem najczęściej łączy się z epizodem u Augiasza. Herakles, wygnany przez króla Elidy, znalazł schronienie w Olenos. u boku króla -» Deksamenosa. Olenos jest miastem w Achai, ale było też miasto o tej samej nazwie w Etolii, stąd mit ten łączy się raz z jednym z tych miast, raz z drugim. Wersje mitu różnią się, zgodne są jednak co do zasadniczego wątku. Było nim usiłowanie gwałtu, którego centaur miał się dopuścić wobec córki Deksamenosa, zwanej Hippolyte lub Mnesimache. Opowiadano na przykład, że Deksamenos zaręczył swą córkę z mieszkańcem Arkadii, Azanem. Eurytion, zaproszony na ucztę z okazji zaręczyn, usiłował porwać dziewczynę. Herakles przybył jednak w porę, by zdążyć mu w tym przeszkodzić, i zabił go, a następnie oddał dziewczynę narzeczonemu.

Zgodnie z inną wersją mitu to sam Herakles udając się do Augiasza uwiódł tę dziewczynę; obiecywał jej małżeństwo po swym powrocie. W czasie jego nieobecności starał się o nią Eurytion, a Deksamenos nie śmiał mu jej odmówić. Właśnie urządzano zaręczyny, kiedy zjawił się Herakles, zabił centaura i poślubił młodą kobietę. Zgodnie z tą wersją nosiła ona imię Dejaniry (-* Deksamenos, oraz poniżej, s. 137 analogiczny epizod dotvczacv Dejaniry i Nessosa)

3.    Wskrzeszenie Alkestis. Mit ten wiąże się z podróżą Heraklesa do Tesalii, gdzie szukał on na rozkaz Eurysteusa koni Traka Diomedesa. Za taką wersją idzie w każdym razie Eurypides w tragedii Alkestis. Apollodoros jednak łączy ten epizod z czynami podjętymi przez Heraklesa i -» Ifitosa (-* niżej). Nie jest wykluczone, że udział Heraklesa w tym micie jest późniejszym dodatkiem i że to nie bohater szukał Tanatosa (Śmierci), by odebrać mu jego łup, lecz - w wersji pierwotnej - sama Persefona ujęta poświęceniem młodej kobiety z własnej woli przywróciła ją do życia (-» Alkestis).

4.    Kyknos. Walkę Heraklesa z Kyknosem i jego ojcem, Aresem, Apollodoros łączy z podróżą Heraklesa do kraju Hesperyd (-» Kyknos, 3).

5.    B u s i r i s. Starcie Heraklesa z królem Egiptu Busirisem łączy się również z wyprawą po złote jabłka. Co do okrucieństwa tego króla, syna Posejdona, poświęcającego na ołtarzu swego ojca wszystkich cudzoziemców, a zabitego w końcu przez Heraklesa -* Busiris.

6.    Ant aj os. Mit o Antajosie łączy się ściśle z mitem o Busirisie. Tak samo jak i tamten stanowi on epizod związany z wyprawą Heraklesa do Libii po złote jabłka. Antajos również, tak jak i Busiris, uchodzi niekiedy za syna Posejdona, i podobnie jak tamten zabija podróżnych, by ciała ich ofiarować swemu ojcu. Częściej jednak uważa się go za syna Ziemi. Cechowała go niezwykła siła, której brak było Busirisowi. Herakles zabił go w walce (-» Antajos), po czym posiadł jego żonę, Ifinoe, i spłodził z nią syna imieniem Palaj-mon.

Nieoczekiwanym epizodem w micie o Heraklesie jest zemsta, którą usiłowali na nim wywrzeć Pigmeje, lud kartów zamieszkujących pogranicze Egiptu i Libii. Byli oni, tak jak i Antajos potomkami Ziemi i opłakiwali śmierć swego brata. Usiłowali zabić bohatera podczas snu. Herakles obudził się, a ujrzawszy ich wybuchnął śmiechem i jedną ręką zgarnął ich wszystkich do swej lwiej skóry, po czym zaniósł ich do Eurysteusa.

7.    E m a t i o n. Był on synem Eos (Jutrzenki) i Titonosa, a więc bratem Memnona. Panował w Arabii albo w Etiopii. Herakles spotkał się z nim w czasie podróży do ogrodu Hesperyd, kiedy szedł w górę doliny Nilu. Emation zaatakował bohatera, ale zwyciężony poległ. Zgodnie z jedną z wersji Emation chciał przeszkodzić Heraklesowi w zdobyciu jabłek. Częściej jednak przyjmuje się, że spotkanie to nastąpiło w powrotnej drodze Heraklesa, w czasie gdy Herakles wsiadał do czaszy Słońca (-» powyżej), by udać się na wschód, w okolice Kaukazu. Po zabiciu Emationa Herakles oddał jego królestwo Memnonowi.

Całkowicie odmienna tradycja twierdzi, że Emation był ojcem Romosa, który miał być założycielem Rzymu.

8. Uwolnienie Prometeusza.Przechodząc przez Kaukaz Herakles zastrzelił z luku orła, który szarpał wątrobę -» Prometeusza. Zdarzyło się to albo w drodze do kraju Hesperyd, albo-co przyjmuje się częściej-w czasie podróży powrotnej. Uwolnienie Prometeusza zgodne było z wolą Zeusa, który pragnął, by czyn ten rozsławił jego syna.

9.    Walka z Lykaonem. Lykaon był synem Aresa i Pyrene, a więc bratem Traka Diomedesa i Kyknosa. Panował nad Krestonajami zamieszkałymi nad Echedorosem w Macedonii. Kraj ten zwał się Europę, od imienia Europsa, dziadka Pyreny. Lykaon napadł na Heraklesa, kiedy ten w poszukiwaniu złotych jabłek przechodził przez las poświęcony Pyrenie. Poległ z ręki herosa.

10.    Walka z Alkyoneusem. Kiedy Herakles wracał z Erytei wiodąc stada Geryona, zaatakował go gigant Alkyoneus, mieszkający na Przesmyku Korync-kim. Strącał on na Heraklesa głazy, bohater pokonał go jednak za pomocą swej maczugi. Na Istmie pokazują wielkie bloki skalne, świadectwa tej walki.

Mit ten, umieszczający Walkę z Alkyoneusem w „ludzkiej" płaszczyźnie przygód Heraklesa, powtórzony jest w opowieści o drugiej walce, włączonej do gigantomachii, gdzie Alkyoneus jest bóstwem pokonanym przez Heraklesa z pomocą Ateny. Epizod ten umieszcza się po wyprawie przeciw Troi (-* powyżej oraz -* Alkvoneus).

11.    Uwięzienie Kerkopów. Mówią, że kiedy Herakles był w niewoli u królowej Omfali, pojmał dwóch rozbójników, trudniących się grabieniem i bardzo wymyślnym oszukiwaniem podróżnych. Epizod ten - umieszczany niekiedy w Tesalii, zazwyczaj lokalizuje się w Azji Mniejszej, zwłaszcza gdy wszedł do cyklu królowej Omfali. Przygody -* Kerkopów stanowiły temat błazeńskich komedii tak jak i wiele innych czynów Heraklesa.

12.    Syleus. W czasie służby u królowej Omfali Herakles został też zmuszony do pracy u -> Syleusa, hodowcy winnej latorośli. Zmuszał on przechodniów do pracy w swej winnicy. Eurypides wykorzystał tę baśń ludową jako temat dramatu satyrowego, gdzie Herakles przejawiał charakterystyczne dla siebie łakomstwo.

13.    Lityerses. W czasie pobytu u królowej Omfali Herakles musiał też stoczyć walkę z Lityerse-sem, „przeklętym żniwiarzem", bratem króla Midasa. Historia -» Lityersesa jest - podobnie jak dzieje Syleusa i Kerkopów wątkiem ludowym, który służył za temat dramatu satyrowego (Sositeosa).

14.1 n n e mity. Herakles występował też w wielu innych mitach. Wymienia się go m.in. wśród Argonautów, jakkolwiek wydaje się, że jego udział w wyprawie po złote runo jest późniejszym dodatkiem. Opowiadano mianowicie, ze obdarzony mową okręt Argo wzdragał się przed przyjęciem bohatera na pokład, bojąc się, że nie uniesie jego ciężaru. Wszystkie wersje mitu, które wymieniają go wśród Argonautów, zgadząją się co do tego, że odłączył się on od wyprawy przed dotarciem do Kolchidy (-* Argonauci i epizod o -* Hy-lasie). Z czasem jednak mit o Heraklesie nabierał coraz większego znaczenia, aż stał się jednym z najważniejszych cyklów. Wydawało się więc, że bohater ten musi też występować we wszystkich pierwszoplanowych mitach, zwłaszcza gdy chodziło o niezwykle dokonania. Wobec tego, jeśli pierwotne, najstarsze wersje jakiegoś mitu wykluczały uczestnictwo Heraklesa, mit ten usiłowano przerobić w tym duchu, by pozwolić Heraklesowi w nim wystąpić lub przynajmniej by wytłumaczyć jego nieobecność. Opowiadano np. że Herakles zabił dwóch synów Boreasza z zemsty za to, że radzili Argonautom, by porzucili go na wybrzeżu Azji Mniejszej (-» Boreadzi). Ta dość późna tradycja stanowiła próbę połączenia dwóch pierwotnie niezależnych cyklów - cyklu o Heraklesie i tesalskich mitów o Borea-szu.

Herakles miął też podobno pochować na wyspie Doliche Ikara; Dedal wyrzeźbił za to posąg bohatera, wzniesiony w Pisie w Elidzie. W ten sposób połączono cykle o Dedalu i o Heraklesie.

V. Ostatnie lata życia, śmierć i apoteoza. Jeśli pominąć legendy związane z dzieciństwem oraz - do pewnego stopnia - cykl dwunastu prac, żadna z tradycji o Heraklesie nie przedstawia tak zwartej całości jak niezwykle dramatyczna opowieść o wypadkach, które doprowadziły, do końcowej apoteozy bohatera na górze Ojta. Upo/ządkowanie mitów jest wynikiem pracy przede wszystkim tragików i nieprzypadkowo Trachinki Sofoklesa stanowią główne i najlepiej opracowane nasze źródło do końcowej części mitu

0    Heraklesie.

Przewodnią nicią dramatu jest miłość Dejaniry. Dzięki niej można było połączyć tak różnorodne przygody, jak walka z Nessosem, śmierć Ifitosa, służba u Omfali i w końcu katastrofa i śmierć bohatera.

Małżeństwo z Dejanirą postanowione zostało już od czasu spotkania Heraklesd z Meleagrem w podziemiu (-* powyżej). Herakles ubiegając się o rękę dziewczyny miał jednak pewne trudności. Zdobył ją dopiero po zaciekłej walce z bogiem-rzeką, -»■ Acheloosem. Jakiś czas Herakles i Dejanira mieszkali w Kalydonie u teścia, Ojneusa. Wkrótce jednak bohater, prześladowany pizez los, zabił niechcący -» Eunomosa, syna Architelesa, spokrewnionego z Ojneusem. Eunomos był zaufanym sługą Ojneusa. Chociaż Architeles wybaczył bohaterowi to zabójstwo, ten nie chciał już dłużej przebywać w Kalydonie i udał się wraz z żoną i synem Hyllosem na wygnanie. W czasie tej wyprawy właśnie po raz trzeci walczyć musiał z centaurem, Nessosem.

Nessos mieszkał nad rzeką Euenosem i pełnił tam funkcję przewoźnika. Kiedy przybyli do niego Herakles

1    Dejanira, Nessos najpierw przewiózł bohatera, a potem powrócił na drugi brzeg po Dejanirę. W drodze usiłował jednak zgwałcić młodą kobietę. Słysząc jej wołanie o pomoc Herakles przeszył strzałą serce Nesso-sa, w momencie gdy ten stawiał już stopę na brzegu. Umierąjąc Nessos przywołał Dejanirę i powiedział jęj, że gdyby Herakles przestał ją kochać, mogłaby ona przywrócić jego miłość za pomocą czarodziejskiego miłosnego napoju, który można sporządzić z krwi sączącej się z jego rany. Dejanira nie żywiąc żądnych podejrzeń zabrała więc ze sobą nieco krwi Nessosa. Różnie mówi się o sposobie przyrządzania owego miłosnego napoju - przyjmowano, że była to albo krew tylko Nessosa, albo połączenie krwi Nessosa i hydry lemejskiej. Mówią też niekiedy, że Dejanira miała ją połączyć z nasieniem Nessosa, uronionym w czasie próby gwałtu.

Drugim epizodem związanym z tą podróżą było spotkanie z Tejodamasem (-» powyżej) i walka z Dryo-pami. Na koniec Herakles, Dejanira i Hyllos dotarli do