IMGE57

234 Jacek Wódz

dzielnic), b) badanie zasad funkcjonowania ładu społecznego wewnątrz samej dzielnicy. c) wskazanie szczególnego znaczenia jednego z wyżej wymienionych czynni-Mar, warunkujących zarówno ład społeczny, jak i zjawiska społecznej patologii. W len sposób w badaniach trzech dzielnic ostatni element był zawsze różny, w jednym wypadku były to zagadnienia waloryzacji przestrzeni miejskiej, w drugim — elementy specyfiki więzi społecznej, w trzecim - elementy specyfiki kulturowej. Oczywi-ście. wyodrębnienie tych trzech elementów nie było ostre, stąd wiele zagadnień zachodziło na siebie. Uznano to jednak nie za wadę, ale wręcz za zaletę tego podejścia badawczego. W wyniku takiej koncepcji badawczej powstała pewna całość -badanie problemu zjawisk patologii społecznej, wraz z uwarunkowaniami ich zachodzenia na podstawie konkretnych czterech badań empirycznych prowadzonych w czterech różnych, lecz bardzo do siebie podobnych starych dzielnicach przemysłowych. Nie były to więc badania monograficzne, lecz problemowe, ale oparte na wielu zbliżonych do monografii badaniach konkretnych zbiorowości społecznych. Zastosowane w tych badaniach podejście jakościowe, a więc takie, które zmierzało przede wszystkim do opisu i zrozumienia istoty badanych zjawisk patologicznych, a nie wyłącznie do ilościowego określenia ich występowania. Pozwoliło to na wyjaśnienie nie tylko samych zjawisk patologicznych, ale także na wyjaśnienie pewnych zasad funkcjonowania ładu społecznego. [...]

KILKA UWAG O METODACH BADAWCZYCH STOSOWANYCH W JAKOŚCIOWYCH BADANIACH ZJAWISK PATOLOGII SPOŁECZNEJ

Metodologia badań terenowych zmierzających do opisu zjawisk patologii spo-lerincj ma dość długą tradycję⁶, choć dziś czasem tradycja ta jest zapominana. Wiąże się to zapewne właśnie z modą na badania ilościowe, co powoduje zmniejszenie zauneresowama tradycjami badań jakościowych. We wszystkich badaniach tego typu pomocne są ogólne zasady badań terenowych z wszelkimi przynależnymi im technikami*. Ponieważ są to sprawy znane, nie ma sensu ich tu poruszać. Zatrzymany gH natomiast na kilku metodach rozwiniętych w badaniach przynależnych ogólnie ■MHMb tzw. socjologii życia codziennego⁸, -z tym że metody stosowane w naszych ■gMiadb były tylko pewnymi transpozycjami tych propozycji. Po prostu ogólne wmrnśg, jakie znane są we wspomnianym wyżej nurcie, musiały być przetworzone ■B ■Żytek konkretnych badań, konkretnej zbiorowości społecznej. We wstępnym o inwentaryzację problemów społecznych w pierwszej z czte-flMb badanych dzielnic, posłużono się głównie wywiadem swobodnym, obserwacją ^HMMMpMlńnn najnowszymi zasadami konceptualizacji)⁹ i badaniem informatorów Ta ostatnia metoda była zresztą stosowana w całym cyklu badawczym. HMjHMnlRMŃent. że przy badaniu tak szczególnych zagadnień jak zachowania de-społeczni ze względu na swą pozycję w badanej zbiorowości, dadwaadczrme i liczne oraz zróżnicowane kontakty społeczne są niezwykle

Badania dotyczące specyficznych elementów więzi społecznej polegały, z jednej strony, na wywiadach swobodnych dotyczących poczucia wewnętrznej solidarności społecznej w dzielnicy, z drugiej zaś opierały się na pewnym wskaźniku specyficznym. Tym wskaźnikiem był stosunek do osób starszych i do pomocy, jakiej ewentualnie potrzebują one ze strony środowiska¹². Dobór tego właśnie wskaźnika wynikał z cechy szczególnej, jaką mają stare osiedla robotnicze na Górnym Śląsku, gdzie ze względu na rodzaj pracy (praca ciężka, możliwość wypadków itd.) problem osób starszych jest szczególnie ważny. Są to bądź starsi mężczyźni, nierzadko niepełnosprawni fizycznie, bądź, co o wiele częstsze, starsze, często samotne kobiety. Otóż specyfika więzi społecznej polega ni na tym, że solidarność wewnętrzna lej zbiorowości doprowadziła do uznania powszechnego obowiązku szacunku i opieki w stosunku do ludzi starszych. Wywiady swobodne i obserwacja, a także wywiady z ekspertami społecznymi, połączone z analizą funkcjonowania oficjalnej i nieoficjalnej organizacji opieki społecznej, miały ujawnić ten element ładu społecznego i konsekwencje jego łamania.

cennym źródłem informacji dla badacza. Szczególne metody stosowane były w pny-padku badania trzech dzielnic, w których zwracano uwagę na hipotetycznie wyróżnione trzy rodzaje uwarunkowań funkcjonowania ładu społecznego i występowania zjawisk patologii społecznej. W pierwszej, w której badano problemy wahayHfWj społecznej przestrzeni dzielnicy i wpływu tego zjawiska na interesujące nas dnienia, posłużono się oryginalną metodą, wcześniej stosowaną również przez autora tej części badań". Polegała ona najogólniej na zakreśleniu granic społecznej przestrzeni dzielnicy, a więc tej przestrzeni, która kojarzona jest przez mieszkańców jako „swoja”, a następnie zebraniu (za pomocą różnego rodzaju skojarzeń z funkcjami poszczególnych części przestrzeni dzielnicy) opinii, ocen i sądów o tym. jakie afcodri społeczne wiązane są z przebywaniem i społecznym funkcjonowaniem w poszczególnych częściach dzielnicy. Starano się też ustalić, do jakiego stopnia przestrzeń dzielnicy stanowi wartość społeczną dla jej mieszkańców.

Elementy kulturowe, również dość specyficzne dla tych dzielnic, badane były za pomocą obserwacji, analizy dostępnych dokumentów (w tym osobistych), wf-pracowań w szkole na temat różnych elementów wzorów zachowań, obowiązujących w dzielnicy, wreszcie wywiadów z ekspertami społecznymi^,ł. Starano się też; aa pomocą analizy pewnych obyczajów zrekonstruować pochodzenie obecnych wzorów kulturowych. Było to o tyle istotne, że w badanych dzielnicach, choć ich mieszkańcy od kilku pokoleń mieszkają w mieście, wyraźne są tradycje wiejskich wzorów kulturowych. Jest to też jeden z ważnych czynników funkcjonowania ładu społecznego w tych dzielnicach.

Całość metody polegała więc na szukaniu pewnych wspólnych elementów, typowych dla wszystkich starych dzielnic robotniczych Górnego Śląska, z tym że akcent położono w różnych dzielnicach na różne uwarunkowania obecnego Mb społecznego¹⁴.