IMGF76 (2)

popis własnego grubiańscwa. A przecież takie Wianki zawierają w sobie niewyczerpane możliwości artystyczne. Pogański kult wody... Niezwykła pora... Naturalna sceneria pełna uroku i charakteru... Tłum z roziskrzonymi oczyma... Wyspiański marzył o akropolicznym teatrze na stokach Wawelu. Ten teatr jest. I odprawia widowiska. Go roku. Cóż łatwiejszego, jak widowiska te obrać za punkt wyjścia. Dać potężny i barwny dramat mas. Przyjąć za scenę brzeg Wisły. W scenę tę włączyć odcinek rzeki od mostu Zwierzynieckiego po Wawel, a nawet sam Wawel i ulice przylegle. Rozległą tę scenę zapełnić tłumem niemych aktorów, barwnie odzianych. Wyprowadzać ten tłum raz z tej, raz m tamtej strony; rozmieszczać go na płynących galarach, na rozpędzonych koniach, wozach lub automobilach; ukazywać go w świetle ogni sztucznych, lamp elektrycznych lub reflektorów i kazać mu znikać w cieniach i półcieniach; poruszać go sprężynami silnych namiętności, wysyłać do ataku przeciwko jednostce lub zbiorowości, rozdzielać go, ścierać ze samym sobą, krzyżować, łączyć i rozpraszać. Temat: legenda, historia, polityka, fantazja, religia — obojętne — ten fałd Polski zawiera wszystko — obojętne — byle wyzyskać obecność masy i dane terenu. A innym razem uczynić to pod kopcem Krakusa. A innym razem wśród kulis rynku krakowskiego. Jak to uczynić? Myśleć o tym.

III

W r. 1911, jako student uniwersytetu berlińskiego, w okresie jakichś feryj świątecznych wybrałem się do Kopenhagi. Ani czas, ani cci tej podróży nie odgrywa tu roli. Lokalizacja wspomnień, nic więcej. W związku z rozważaniem zagadnienia estetycznego maszyny wspomnienia te odżywają, przywodząc mi na myśl jedną z idei, która wówczas po raz pierwszy zrodziła się w moim umyśle. Zwiedzałem muzeum etnograficzne. Zatrzymałem się dłużej w salach poświęconych czasom przedhistorycznym. Bożek kaprysu przytrzymał mnie szczególnie długo wśród okazów epoki kamiennej. W oszklonych szafach długie szertftl wyrobów z kamienia. Różne kształty, różne zastosowania, różny

stopień techniki wykonawczej. Wśród wyłożonych przedmiotów zwróciły moją uwagę narzędzia kształtu silnie zaostrzonej osełki, zadziwiające idealną precyzją formy. Noże? Dłuta? Siekacze? Topory? Niewątpliwie i to i to, i to i to, i jeszcze coś więcej. Ale nic o to chodzi. Jedna seria tych noży miała powierzchnię zupełnie gładką, inna miała wyryty na powierzchni ornament. Ornament zygzakowaty o doskonale równych elementach, o idealnym poczuciu symetrii. Ornament ten nic mógł służyć żadnemu celowi praktycznemu. Nic ulega wątpliwości, żc wykonany był dla zadowolenia rąk i oczu. Dla przyjemności. Dla przyjemności, której natura nie różniła się wiele swoją zasadniczą istotą od rozkoszy, jaką w nas budzi tworzenie i oglądanie piękna. Bez wątpienia miałem przed sobą pierwsze początki sztuki.

Zacząłem zastanawiać się nad procesem psychologicznym, który musiał odbyć się w owym człowieku pierwotnym, ażeby zrodzić zjawisko, które oglądałem. Jakie sploty prymitywnych uczuć musiały złożyć się na to, ażeby na narzędziu pierwotnego człowieka mógł pojawić się ornament, ażeby gzygzak stał się jego zasadniczym składnikiem i ażeby jego symetryczne rozłożenie stało się wewnętrzną potrzebą owego pierwotnego rytownika.

Forma narzędzia jest zawsze określona jego celem. Owo kamienne narzę- t dzic, o którym mówię, musiało być zakończone dziobem osełkowym, bo kształt ten odpowiadał najlepiej potrzebom żyda człowieka pierwotnego, nadawał się najlepiej do równoczesnego spełniania laiku zadań: do rozłupywania drzewa, do rozkopywania ziemi, do zabijania i sprawiania zwierząt. Ale nie tylko ten ogólny ostrołukowy kształt narzędzia był rezultatem potrzeb życiowych; z tego samego źródła wypływała konieczność jak najsymetrycznicjszcgo opracowania owego kształtu. Symetria była pierwotnie sprawą życiową. Jeżeli jest tak bardzo rozpowszechniona w naturze, to zc względu na usługi, jakie oddaje w walce o byt. Ażeby spełniać swoje praktyczne zadanie, narzędzie człowieka pierwotnego musiało być nie tylko ostrolukowe, ale także doskonale symetryczne. Nóż kamienny był w użyciu tym dogodniejszy, pewniejszy i skuteczniejszy, im doskonalszą była jego symetrycznoić. Rozumie się więc samo przez się, że człowiek pierwotny starał się o jak najidcalnicjszc uzyskanie owej celowej formy narzędzia. Nic było to rzeczą łatwą. Jeżeli weźmie się pod uwagę

43