kronikiga007

XIV AUTOR „KRONIKI” I CZAS JEJ POWSTANIA

Polscy protektorzy autora. O jego roli u nas mówią co nieco trzy przedmowy do kolejnych trzech ksiąg dzieła. Pierwsza z nich zwraca się, jak wspomniano, do całego ówczesnego episkopatu Polski oraz do kanclerza książęcego Michała z potężnego rodu Awdariców (krewniaka wojewody Skarbimira). Jest to pewnego rodzaju gest kurtuazyjny, łatwo zrozumiały, zwłaszcza jeśli autor Kroniki świeżo dopiero przybył do Polski i chciał sobie zjednać wszystkich miejscowych dostojników duchownych równocześnie. Biskupi byli dlań przecież naturalnymi pośrednikami pomiędzy jego dziełem a księciem, nie umiejącym, jak większość ówczesnych monarchów, po łacinie; oni mogli wyjaśnić władcy jego treść, a zwłaszcza kompetentnie wypowiedzieć się o jego wartości, od czego zawisła była z kolei nagroda, o którą piszący niedwuznacznie dopomina się na końcu tej przedmowy. Było wówczas zwyczajem ofiarowywać władcy utwory literackie za pośrednictwem kogoś z bliskich dworowi dostojników kościelnych (ryc. 2) występujących w takim wypadku w roli patronów owego utworu. Że jednak bliższe więzy łączyły autora z jednym zwłaszcza spośród biskupów polskich, tego dowodzi przedmowa do następnej, drugiej księgi Kroniki, skierowana już tylko do biskupa poznańskiego Pawła oraz znów do kanclerza Michała. Sytuacja zmienia się dość nieoczekiwanie w przedmowie do księgi III, która dedykowana jest już nie żadnemu członkowi polskiego episkopatu, ani nie kanclerzowi, lecz kapelanom książęcym. Trzeba przy tym pamiętać, że kancelaria władców polskich nie była jeszcze wówczas oddzielona od ich kapelanii i że ci sami ludzie, duchowni dworscy, pełnili tam stosownie do potrzeby funkcje kapłańskie i kancelaryjne. Zwracając się więc do kapelanów kronikarz miał niewątpliwie na myśli członków kancelarii książęcej, których w tej przedmowie stara się nastroić przychylnie wobec swego dzieła.

Kronikarz w kancelarii książęcej. Z tych wyraźnych związków łączących kronikarza z kancelarią już to w osobie jej kierownika, kanclerza, już to jej pracowników, kapelanów, wnoszono niejednokrotnie, że on sam pełnił na dworze polskim funkcje kancelaryjne. Domysł taki wszakże zdaje się pozostawać w sprzeczności z jego własnymi słowami, gdy mówi (w przedmowie do ks. III), że podjął się swego dzieła, aby nie stracić wprawy w „dyktowaniu”. Skoro zaś owo „dyktowanie” oznacza wówczas układanie listów i dokumentów, to widocznie pisząc Kronikę nie pracował w kancelarii, bo miałby wtedy więcej sposobności do praktyki w tej dziedzinie. Związki zaś jego z kancelarią tłumaczą się wystarczająco samymi funkcjami dziejo-pisarskimi. W średniowieczu mianowicie kancelaria jako grono ludzi zawodowo z piórem mających do czynienia, a nadto z natury sprawowanych funkcji blisko związanych z polityką — bywała nader często zalążnią, z której wychodziły dzieła historyczne, zwłaszcza utwory historiografii świeckiej. Któż zresztą mógł kompetentniej poinformować dziejopisa, pragnącego poświęcić swe pióro chwale panującego księcia czy króla, o faktach, które powinien przedstawić, i o sposobie, w jaki należy je naświetlić? Gdzież indziej wreszcie miał on szukać dokumentów, które mogły go objaśnić o bardziej odległej przeszości? Nasz Gall-Anonim obracał się więc wedle wszelkiego prawdopodobieństwa podczas pisania swego dzieła w kręgu kancelarii książęcej, ale do stałego jej personelu raczej nie należał.

Czy kronika powstała w Krakowie? W oparciu o te obserwacje próbowano w ostatnich czasach odpowiedzieć na pytanie, gdzie mianowicie spisana została Kronika. Dawniej zwłaszcza wyobrażano sobie niejednokrotnie, że miejscem tym był klasztor benedyktyński w Lubiniu (w Wielkopolsce)¹, fundowany przez króla Bolesława Śmiałego przy współudziale rodu Awdańców, tego właśnie, do którego należeli wojewoda Skar-bimir i kanclerz Michał. Taki domysł wszakże trudno pogodzić

1

Ostatnio wrócił do tej hipotezy w interesującym studium Z. P e-rzanowski, Honorarium autorskie Galla-Anonima, «Nasza Przeszłość* 1959, IX, s. 19—37.