leksyka003

44 ZROZUMIEĆ LEKSYKOGRAFIĘ

Funkcja słownika

Wymieniliśmy już kilka razy funkcję słownika, obecnie zajmiemy się nią bliżej. Można powiedzieć, że słownik jest urządzeniem pragmatycznym, które jest ściśle związane z tekstami. Inaczej mówiąc, słownik służy do przetwarzania tekstu. Znów wyraz przetwarzanie nasuwa skojarzenia z techniką komputerową, np. edytor tekstu, jak Word, też służy do przetwarzania tekstu. Znany autor już dawno zresztą stwierdził, że „słowniki można opisać jako pierwsze procesory tekstu’ (Haugen 1984:1). Jak słownik „przetwarza” tekst? Tak jak komputerowy edytor tekstu potrzebuje komputera wraz z procesorem, aby poprawnie działać, tak i słownik dotychczas konstruowany był w taki sposób, że do poprawnego działania wymagał znakomitego urządzenia do przetwarzania informacji: człowieka.

Otóż zasadniczym celem słownika jest pomoc przy odczytaniu - bądź stworzeniu - konkretnego tekstu. Pomoc ta polega na tym, że słownik daje swemu użytkownikowi jak najmniejszą ilość danych potrzebnych do rozwiązania problemu, z jakim konfrontowany jest użytkownik. Dane te słownik opisuje w sposób jak najbardziej ekonomiczny. Kluczowym zagadnieniem przy użyciu słownika jest to, że, z wyjątkiem nielicznych przypadków, jak rozwiązywanie krzyżówek¹, człowiek zawsze odczytuje bądź tworzy tekst w szerszym kontekście: dana forma językowa znajduje się w kontekście innych form, zdań, akapitów, tekstów, wreszcie - kultury. Dlatego właśnie do poprawnego przetworzenia tekstu człowiekowi wystarczy jedynie minimalna ilość informacji, której dostarcza słownik. Resztę informacji człowiek odczytuje z kontekstu. To jest normalne, standardowe użycie słownika: do rozwiązania pojedynczego, konkretnego przypadku braku informacji, wobec którego sprawność przetwarzania tekstu jest ograniczona. W ten sposób używa się jednak typowych słowników, drukowanych, które nazwaliśmy E-słownikami.

Problem pojawia się, gdy przez wyraz słownik rozumie się I-słownik, tzn. kiedy słownik utożsamiany jest z modelem języka lub z modelem umysłu. Wówczas istotne staje się podanie CAŁEJ informacji o danej formie językowej (oczywiście ‘całej’ z punktu widzenia danej teorii języka lub umysłu). Wówczas też pojawiają się problemy z opisami wyrazów pospolitych, najczęstszych, takich jak przyimki, do opisu których użytkownik, władający danym językiem jako ojczystym, zwykle nie ma potrzeby sięgać, bo jego wiedza na ten temat jest bogatsza niż zawierają jakiekolwiek modele. Na gruncie konkretnych teorii językoznawczych stworzono znakomite słowniki, a raczej ich fragmenty, które mają opisywać w sposób wyczerpujący wyrazy częste. Takich słowników dotyczy podejście MeFćuka, a także Wierzbickiej². Te próbki dają E-leksykografom bardzo wiele, stanowią często dla nich inspirację, źródło nowych idei, jednak nie są to ‘normalne’ słowniki. Należy też zwrócić uwagę, że bardzo często E-słowniki są oceniane tak, jakby były takimi właśnie I-słownikami i ocenie poddaje się opis w nich przyimków, a nie rzadkich wyrazów obcych, bardziej zwykle użytecznych.

Istnieją także przypadki pośrednie, tzn. słowniki dla użytkowników, którzy nie znają po prostu języka, którego on dotyczy. Są dwie kategorie takich użytkowników: człowiek i maszyna. Choć dla ludzi stworzono przede wszystkim słowniki dwujęzyczne przy rozwikływaniu problemów z językiem obcym, to istnieją także słowniki jednojęzyczne dla uczących się języka obcego. Te słowniki jednak także opierają się na założeniu, że umiejętność przetwarzania informacji językowej u człowieka jest uniwersalna i powszechnie podobna. Natomiast ilością podawanej informacji dla najczęstszych wyrazów jakiegoś języka zbliżają się one do postulowanych I-słowników. Odróżnia je to, że twórcy dbają w nich o wygodę użytkownika, ułatwiając mu korzystanie z opisu słownikowego za pomocą odpowiednich technik prezentacji informacji. Zupełnie odrębne zagadnienie stanowią słowniki maszynowe, przeznaczone dla innych programów komputerowych. Takie słowniki mają zarówno układ, jak i treść, często trudno zrozumiałą dla człowieka.

Oczywiście słowniki mają także i inne funkcje. O jednej już wspomnieliśmy, teraz kilka słów na ten temat. Użytkownik sięga do słownika przy natknięciu się na jakiś problem. Powstaje dzięki temu możliwość rozwiązania takiego problemu na szerszą skalę za pomocą słownika, ponieważ można założyć, że zagadnienie przedstawiające problem dla jednego użytkownika będzie trudne i dla innych użytkowników, np. ktoś może nie wiedzieć, jak się

24

1

O tym, że użycie słownika do rozwiązywania krzyżówek jest z punktu widzenia standardowego posługiwania się dziełami łeksykograficzymi aberracją - bo słownik jest używany poza szerszym kontekstem językowym - świadczą same słowniki dla krzyżówkowiczów, często zorganizowane w sposób czysto formalny: są to spisy wyrazów trój-, cztero-, pięcio- etc. literowych.

2

Już Apresjan jednak pracował zarówno przy I-słownik.ach, jak i E-słownikacb.