obraz2

„dziesięć tysięcy” według Ajschylosa⁹¹, wreszcie nieokreślone „wiele” albo „bardzo wiele” ⁹²; wszystkie te wyrażenia, określone czy nieokreślone, są równoznaczne w sensie idealnym, gdyż wszystkie wskazują na nadnaturalną zdolność widzenia, czyli na wszystkowidzenie.

W micie wszystkowidzenie Argosa dotyczy jednej specjalnej dziedziny — stróżowania⁹³ przy Io przemienionej w krowę⁹⁴. Argos czuwa bez przerwy, ale uwydatnia się to przede wszystkim w nocy ⁹⁵. Nie śpi nigdy ⁹⁶. Jego oczu sen nie zamyka nigdy⁰⁷, a przynajmniej kiedy jedne się zamykają, inne pozostają otwarte, kolejno ⁹⁸, podobnie jak oczy fenićkiego El-Kronosa (p. rozdz. IV, 1) i polinezyjskiego Pea-pea matawalu (p. rozdz. XX, 3)". Panoptes wyobrażony jako emblemat na tarczy Hippomedona, według Eurypidesa, miał wiele oczu, z których jedne otwierały się z rozbłyśnięciem gwiazd, inne zamykały się, kiedy gwiazdy gasną¹⁰⁰. Oczy Argosa, te „niezliczone”, te „dziesięć tysięcy” oczu, są to więc gwiazdy¹⁰¹. Argos wielooki, „cały z oczu”, o ciele usianym oczami¹⁰², to niebo nocne, firmament pełen gwiazd ¹⁰³, Również i Uranos, „Niebo”, w szczególności niebo nocne ¹⁰⁴, niebo gwiaździste¹⁰⁵, jest wszystko widzący¹⁰⁶ gdyż i dla niego, jak dla Panoptesa, gwiazdy są oczyma¹⁰⁷; epigram erotyczny, jeden z tych, które dawna tradycja przypisywała Platonowi¹⁰⁸, mówi o wielu oczach nieba, oczach będących gwiazdami¹⁰⁹.

Liczne oczy Argosa pokrywają bądź całe jego ciało¹¹⁰ (fig. 21,22) ^m, bądź niektóre jego części (pierś¹¹², uda¹¹³, głowę¹¹⁴). Z trojga oczu, o których mówi Ferekydes, dwoje było na twarzy, trzecie na karku¹¹⁵; dwoje patrzyło więc w jednym kierunku, trzecie w przeciwnym, czyli łącznie na wszystkie strony. Podobnie też rozmieszczone, dwa z przodu i dwa z tyłu, było, jak się zdaje, czworo oczu, którymi, według Aigimiosa, Argos patrzył „tu i tam”^lle, czyli w dwóch przeciwnych kierunkach. Argos przedstawiany bywa czasem jako mający dwa oblicza, dwie twarze zwrócone w przeciwne strony (jak Janus, jak El-Kronos, jak niektóre bóstwa babilońskie itd.) — na przykład na amforze attyckiej czarnofiguralnej z Bomarzo (Viterbo, fig. 23)¹¹⁷. Dwu-twarzowość jest również naiwnym wyrazem ikonograficznym wszystkowidzenia, podobnie jak wielookość. Oba te motywy połączone widzimy w czterofiguralnej wazie z Ruvo (fig. 24)¹¹⁸, )-<lzic Argos ma głowę o dwóch twarzach (jednej brodatej i jedni-j młodzieńczej)¹¹⁹ i ciało usiane oczyma (tak samo jak egipski ,,Hes Panteo”, p. rozdz. III, 5) ¹²°. Połączenie obu motywów spotykamy także w komedii Kratinosa Panoptai. Ośmieszeni są w niej Iw orzący chór adepci pewnego filozofa, właśnie jako owi „Pa-nnptai” — „same oczy” — albo „Argosi”, obdarzeni jak Argos il wierna głowami i niezliczoną ilością oczu¹²¹.

Troje oczu — dwoje normalnych i trzecie na czole ¹²² — miał .stary wizerunek (xóanon) Zeusa, przechowywany w świątyni Ateny na Akropolu (Larisa) miasta Argos. Wiadomość o tym przekazał nam Pauzaniasz, dodając (2.24,4), że troje oczu oznacza trojaką władzę Zeusa, który jako Zeus włada niebem, jako Po-seidon — morzem ¹²³, a jako Hades — światem podziemnym ¹²⁴. To „wytłumaczenie” podjęli badacze nowożytni¹²⁵, ale już C. A. Bóttiger ¹²⁶ odgadł, że troje oczu oznacza raczej wszystko-widzącą wszechwiedzę (ewentualnie we wszechrządzeniu światem). Według innego świadectwa Pauzaniasza¹²⁷ ów xóanon o trojgu oczach był wizerunkiem Zeusa Herkeiosa i znajdował się pierwotnie w Troi w pałacu Laomedona ¹²⁸, a kiedy miasto zostało zdobyte przez Greków, posąg przypadł jako łup Sthele-nosowi i w ten sposób znalazł się w Argos ¹²⁹. Nazwa Herkeios nasuwa myśl o miejscu pod gołym niebem, na dziedzińcu (epzoę); a ponieważ Pauzaniasz wspomina (2.4,4—5), mówiąc o Akropolu w Argos, że świątynia Zeusa Larisaios „bez dachu” nie miała już swego drewnianego posągu boga, bardzo możliwe ^ł3°, że ów posąg, którego zabrakło, to właśnie „trzyoki” xóanon Zeusa, przeniesiony z dawnego miejsca do świątyni Ateny i tam pozostawiony..

W Argos znaleziono także ołtarz z III w. p.n.e., poświęcony, jak wynika z inskrypcji, Zeusowi Panoptes^1S1. Możliwe, że ów Zeus „wielooki” jest tym samym Zeusem o trojgu oczach, którego wyobraża xóanon.

Z drugiej zaś strony wiemy, że w Argos istniał kult Argosa jako herosa*-epomima miasta: Herodot (6,79—80) wspomina o jego sanktuarium w świętym gaju, a Pauzaniasz — o jego grobie poza obrębem murów ¹³². A że Panoptes jest specyficznym przydomkiem Argosa, skłonny jest przypuszczać, że Zeus Panoptes w Argos wcielił się w dawnego „herosa” eponima, tj. w drodze

151