obraz1

zerunkuⁿ, nie istnieje ani jeden wizerunek Trzygłowego boga, który nosiłby jakąkolwiek inskrypcję. Tyle tylko wiemy o tym bogu, ile uda nam się bezpośrednio czy pośrednio wywnioskować z jego ikonografii. Spośród danych ikonograficznych najważniejsza jest właśnie trójgłowość. Według S. Reinacha ¹² pochodzenie jej jest wtórne, wynikłe z naśladowania jakiejś archaicznej hermy o trzech głowach ^ls, przyniesionej przez osadników greckich do Massalii, a stamtąd, być może, w głąb kraju. Hipoteza zupełnie dowolna i nieuzasadniona; raczej przypuścić można, że istniało jakieś miejscowe bóstwo o trzech głowach i że właśnie ta jego trójgłowość sugerowała, za pośrednictwem wielogłowych herm, ewentualną asymilację z greckim Hermesem. Trzygłowość sama przez się jest atrybutem tak charakterystycznym, że zupełnie jest usprawiedliwione uznanie jej za wskazówkę co do istotnej natury bóstwa, któremu się ją przypisuje. Niejednokrotnie mieliśmy już sposobność stwierdzić, że trzygłowość stanowi naiwny wyraz wszystkowidzącej wszechwiedzy boskiej. Również i „Jeździec tracki” o trzech głowach jest, jak było wyżej powiedziane (rozdz. XI), bóstwem wszystkowidzącym. Wszystko-widzenie jest atrybutem właściwym bóstwom słonecznym. Czemuż więc i trzygłowy bóg galijski — tak jak „Jeździec tracki” — nie miałby być bóstwem wszystkowidzącym ¹⁴ i słonecznym?

Na istnienie u Galów pierwotnego kultu słońca wskazuje wiele rzeczy. Już w antycznym Peryplosie (IV w. p.n.e.), z którego czerpie Avienus, wspomina się o wysokiej skale w pobliżu źródeł Rodanu „zwanej przez krajowców (gentici) kolumną Słońca” ¹³. Koło, symbol słońca¹⁰, pojawiające się jako znak rytualny w motywach dekoracyjnych zdobiących pochwę miecza z Hallstatt¹⁷, widnieje też obok jakiegoś czworonożnego zwierzęcia ponad ityfalliczną postacią ludzką na jednej z prymitywnych płyt kamiennych z okresu przedrzymskiego w rejonie Izery¹⁸; postać ma, podobnie jak na innych stelach tej samej grupy^t9, dłoń uniesioną w hieratycznym geście przypominającym w schematyczny sposób gest tzw. benedictio latina (por. rozdz. IX, 1). Możliwe jest, że jakiś dawny galijski bóg słoneczny przetrwał w pewnych kultach lokalnych świata galijskiego pod rozmaitymi imionami²⁰, w pierwszym rzędzie jako „Apollo”, którego Cezar wymienia pośród bóstw religii galijskiej jako boga-uzdrowiciela (Apollinem morbos depellere. Cezar, De bello gallico, 6.17). Okres późniejszy obfituje w wizerunki Apolłina (na stelach rzeźbionych) z promieniami dokoła głowy²¹ i wizerunki Słońca z promieniami i nimbem²². Jeszcze w Passio S. Marcelli (Marcellus /. Tongern, zmarły ok. r. 280) mowa jest o wizerunku Słońca (ad Solis imaginem, ad Solis simulacrum) istniejącym w mieście Cabillonum (Chalons-sur-Saóne, Saóne-et-Loire)²³, ale tutaj należałoby zbadać, w jakiej mierze do przetrwania tego i ewentualnie innych dawnych kultów słońca przyczyniły się wpływy pogaństwa rzymskiego (Apollo) albo wschodniego (Mithra).

Co się tyczy boga trzygłowego, chodzi o to, czy naturę słoneczną, na którą owa trzygłowość zdaje się wskazywać, potwierdzają inne jakieś wskazówki²⁴.

Merkury galijski, czyli ta specyficzna postać, jaką bóg Merkury przyjął w zromanizowanej Galii, przedstawia pewne aspekty (np. intymny związek z bóstwem żeńskim, boginią Rosmertą) ²⁵, obce Merkuremu rzymskiemu i odziedziczone przypuszczalnie po jakimś bóstwie miejscowym, które zostało utożsamione z rzymskim Merkurym. Że bogiem tym był właśnie Trzygłowy i że galijski Trzygłowy zasymilował się w jakiś sposób z rzymskim Merkurym ^2G, wydaje się prawdopodobne, ponieważ pewne atrybuty ikonograficzne Trzygłowego, jak baran, kozioł, żółw, sakwa (wszystko to widzimy u Trzygłowego w Musee Carnavalet, fig. 42) ²⁷, a także kogut, często pojawiający się na posągach Trzygłowego ^2S, są również atrybutami Merkurego w ikonografii rzymskiej²⁹ i gallo-rzymskiej³⁰. Z drugiej strony, animalizm galijskiego Trzygłowego obejmuje inne jeszcze elementy³¹, jak byk³², głowa barana, wąż o baraniej głowie ³³, które, jako całkowicie obce Merkuremu, nie mogą pochodzić z utożsamiania z rzymskim bogiem, zdają się natomiast tkwić korzeniami w miejscowej ideologii religijnej ^s4.

Nic więc dziwnego, że asymilacja Trzygłowego z Merkurym nie jest zupełna; nie wykracza poza ogólną normę interpretationis romanae bóstw obcych. Interpretacja nigdy nie przejmuje w całej pełni charakteru interpretowanego bóstwa z tej oczywistej przyczyny, że każde bóstwo jest w pewnym sensie unikatem, tworem absolutnie oryginalnym, i nie może znaleźć ścisłego odpowiednika w żadnym innym bóstwie obcej religii. Z tą przyczy-

185