obraz8

138 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

stylistycznych dla wyrażenia pewnej zależności, idei czy oceny ładu społecznego (zob. Handelman 1990), zachodzi wówczas zjawisko ry-tualizacji w czystej postaci.

Brytyjskie studia kulturowe stworzyły w latach 70. szczególną metodę analizy stylu subkulturowego jako rytualnej ekspresji i uzyskały znaczny wpływ na badania komunikacji (Hall, Jefferson 1976; Heb-didge 1979; Willis 1978). Widowiskowe subkultury młodych mężczyzn, które przyciągają uwagę i wzbudzają obawy rodziców, nauczycieli, policji, prasy - takie jak motocykliści, punki i gangi uliczne - wyróżniają się swym strojem, żargonem, środkami transportu, miejscami spotkań, muzyką, zajęciami i sposobami zachowania. Owe style i zajęcia interpretuje się jako wyraz pozycji społecznej oraz stosunku do tej pozycji, szerszej hierarchii społecznej i kultury dominującej. Uważa się zatem, że styl działa jak pozajęzykowy ekspresyjny element kultury oraz - przynajmniej w przypadku tych subkultur, których badania podjęli wspomniani badacze - postrzega się go jako deklarację opozycyjnej postawy politycznej.

Akcentowana obecność publiczna ma niezwykle istotne znaczenie dla społecznego funkcjonowania owych stylów, niemniej sama ta za-uważalność nie wystarcza.

Rzeczy, które się po prostu wybiera i nosi (lub słucha), nie składają się jeszcze na styl [w proponowanym tu znaczeniu]. Styl powstaje na skutek aktu stylizacji - aktywnej aranżacji obiektów wraz z działaniami i poglądami, które prowadzą do stworzenia zorganizowanej tożsamości grupowej w formie i kształcie spójnego, a także odmiennego sposobu „bycia w świecie” (Ciarkę, Hall, Jefferson, Roberts 1976, s. 54).

Między obiektami stylu a tożsamością grupy i stosunkiem do nich przez nią wyrażanym musi istnieć homologia (Ciarkę 1976, s. 179; Ciarkę, Hall, Jefferson, Roberts 1976, s. 56; Willis 1978), jak również musi się pojawić pewien wysiłek służący utrzymaniu owej homologii, zorganizowaniu elementów w system. Przypomina to Weberowskie wybieralne podobieństwa (np. Gerth, Mills 1946/1958) - logiczne podobieństwa między elementami kulturowymi i społecznymi, które uzyskują znaczenie, gdy zostaną wybrane i zastosowane.

Za przykład posłuży nam krótka analiza elementów stylu motocyklistów amerykańskich. Istnieje wiele homologii między butami, poczynaniami i ideałami motocyklistów. Buty motocyklistów mają charakterystyczny wygląd i są użyteczne w czasie jazdy, gdy nogę - z ciężkim butem na gumowej podeszwie - motocyklista stawia pewnie na ziemi. Ciężar butów oraz sposób, w jaki przenoszą na dół rzeczywisty i wizualny środek ciężkości ciała noszącej je osoby, jest estetycznie homologiczny z ciężarem i niskim położeniem ośrodka ciężkości motocykli Harley-Davidson. Noga w ciężkim bucie postawiona na ziemi na skrzyżowaniu, podpierająca stojący motocykl, pozostaje w opozycji do nogi wspartej na podpórce w czasie jazdy. Owe dychotomie - lekki/ ciężki, spoczynek/ruch, podpierający/podpierany - pozostają w relacji homologii z innymi strukturami myśli motocyklisty, w których nadaje się wartość obu przeciwstawnym elementom, takim jak wspólnota i miejsce zamieszkania w opozycji do drogi i przemijalności, lojalność i przynależność grupowa w opozycji do indywidualności i wolności oraz zależność w opozycji do spontaniczności. Homologie te realizują się następnie w kulturze motocyklistów, tworząc wybieralne podobieństwa.

Przyjrzyjmy się jeszcze przykładom opozycji góra/dół oraz ośrodkowi ciężkości. Latem motocykliści noszą zazwyczaj podkoszulki bez rękawów. Podczas zjazdów i innych szczególnych imprez wielu ubiera jedynie kamizelki, a niektórzy jeżdżą z obnażonym torsem. Kaski, z powodu ich ciężaru, są powszechnie lekceważone, na porządku dziennym są natomiast płócienne czapki i chustki wiązane w sposób piracki. Motocykliści nigdy nie jeżdżą bez dżinsów i butów - nie są nimi ci, którzy się do tego nie stosują. Jest to powszechnie rozpoznawalny styl, wraz z ogólnym wrażeniem większej ilości ubrania, ciemnych kolorów, większego ciężaru poniżej linii pasa. Stworzono tutaj kompleks użyteczności, estetyki, opozycji semiotycznych i metafor, który składa się na rozpoznawalny styl określający przynależność grupową i wyrażający tożsamość jednostkową. Powtarzalność, wymiar zbiorowy, forma symboliczna oraz uczestnictwo w poważnym życiu wskazują na jego rytualność.

Podobne analizy można by przeprowadzić w dziedzinie mody i stylu życia. Istotną kwestią byłoby jednak wskazanie zakresu stosowania pojęcia rytuału. Hall, Jefferson (1976) i ich współpracownicy wykorzystali pojęcie stylu w rozumieniu rytualnego sprzeciwu, co pozwoliło na zbadanie konkretnego problemu kultur młodzieżowych, których sposób ubierania się i zachowania w miejscach publicznych służył wyrażaniu - w niewerbalny i nietradycyjny sposób - poglądów politycznych. Choć nasilenie i charakter treści politycznych wykazują zróżnicowanie, a często nieadekwatność, analizy, które w równym stopniu podkreślają rytualizm, mogłyby być przydatne w badaniach motocyklistów i innych wyróżniających się grup. Grupy fanów (np. muzyki, sportu, oper mydlanych czy fantastyki) prezentują taki rodzaj ustylizo-wanego zachowania, że z łatwością można je analizować posługując się modelami rytuału, co już wcześniej omawiałem (par. 8.2). Jednakże z powodu pospolitości stylu życia większości ludzi z jednej strony, z drugiej zaś - nastawienia na zysk przemysłu napędzającego system mody, większość badaczy uważa, iż pojęcie rytuału ma pewne tylko,