obraz9 (12)

który potrafi przezwyciężyć samego siebie dzięki uświadomieniu sobie historycznośei i przemijalności własnej wiary. Taki niezwykły akt samokrytyki religijnej na miarę całego społeczeństwa być może nieprędko powtórzy się w historii. Stanąć twarzą w twarz wobec swego losu bez żadnego pośrednika i bez żadnego oglądania się na pomoc z zewnątrz — to zdarzyło się co prawda w Indiach na przełomie VI i V wieku p.n.e. w osobie Zbudzonego, czyli Buddy. Ale tam było ono dziełem wielkiej jednostki, podczas gdy laicyzacja helleńska doby klasycznej miała wszelkie znamiona nieskrępowanej twórczości wielkiego duchem narodu.

IV. Ostatnie koleje losu wiary starorzymskiej

Ramy czasowe, w obrąbie których rozpoczął się i ostatecznie dokonał akt zaniku ivlip.ii starego Rzymu — owej religio w dosłownym znaczeniu jako skrupulatnego „odczytywania litery przepisów kultowych i wiernego pedantycznego ich przestrzegania” — można ujmować szerzej lub węziej. Zależy to od poglądu na proces upadku kultury duchowej miasta nad Tybrem, a także od stanowiska wobec tak zwanych lat przełomowych w ogóle. W każdym razie, jeżeli wziąć pod uwagę samo globalne o d c h o d z e n i e całego imperium od religii antycznych, można śmiało powtórzyć za Geffckenem, że ..Kościół nazwał Konstantyna Wielkim, a powtórzył ten przydomek przy Teodozjuszu — cesarzu upadającego mocarstwa — który jako nieprzejednany wróg hellenizmu dorzucił ostatni kamień do budowli wzniesionej na fundamencie położonym przez Konstantyna” ^ł.

Okres panowania tych dwóch „wielkich”

¹ J. GeHckon, Ausgang des uriechlsch-rómisch-en Heidcnłums, Heidelberg 1920, s. 144.