obraz9

który potrafi przezwyciężyć samego siebie dzięki uświadomieniu sobie historyczności i przemi j alności własnej wiary. Taki niezwykły akt samokrytyki religijnej na miarę całego społeczeństwa być może nieprędko powtórzy się w historii. Stanąć twarzą w twarz wobec swego losu bez żadnego pośrednika i bez żadnego oglądania się na pomoc z zewnątrz — to zdarzyło się co prawda w Indiach na przełomie VI i V wieku p.n.e. w osobie Zbudzonego, czyli Buddy. Ale tam było ono dziełem wielkiej jednostki, podczas gdy laicyzacja helleńska doby klasycznej miała wszelkie znamiona nieskrępowanej twórczości wielkiego duchem narodu.

IV. Ostatnie koleje losu wiary starorzymskiej

Ramy czasowe, w obrębie których rozpoczął się i ostatecznie dokonał akt zaniku religii starego Rzymu — owej religio w dosłownym znaczeniu jako skrupulatnego „odczytywania litery przepisów kultowych i wiernego pedantycznego ich przestrzegania” — można ujmować szerzej lub węziej. Zależy to od poglądu na proces upadku kultury duchowej miasta nad Tybrem, a także ocl stanowiska wobec tak zwanych lat przełomowych w ogóle. W każdym razie, jeżeli wziąć pod uwagę samo globalne odchodzenie całego imperium od re 1 i g i i antycznych, można śmiało powtórzyć za Geffckenem, że ..Kościół nazwał Konstantyna Wielkim, a powtórzył ten przydomek przy Teodozjuszu — cesarzu upadającego mocarstwa — który jako nieprzejednany wróg hellenizmu dorzucił ostatni kamień do budowli wzniesionej na fundamencie położonym przez Konstantyna” ³.

Okres panowania tych dwóch „wielkich”

¹ J. Geffcken, Ausgang des yriechisch-rómisch-en Heidentums, Heidelberg 1920, s. 144.

139