obraz2

stanowi oczywisty przykład ich zasadniczej odrębności w sto-: sunku do istot niebiańskich (czy niebiańsko-słonecznych).

W wielopostaciowości kalifornijskich istot twórczych odbija się,-moim zdaniem, różnorodność historycznokulturałna (etniczna/ lingwistyczna itd.) kalifornijskiego świata, wynikająca z różno-i rodności jego elementów składowych — pierwotnych i napływowych — z podłoża i nawarstwień późniejszych. O ile istoty twórcze typu książycowego zaliczyć można z dużą dozą prawdopodor bieństwa do kompleksu kulturowego wywodzącego się z południa⁹⁴, stwórcy typu uraniczno-meteorologicznego wskazują raczej na powiązania północne. W północno-zachodniej części Kalifornii spotykamy ludy mówiące językiem dene (szczepy Hupa, Sinkyone, Kato, Wailaki itd.), a także inne, mówiące językiem algonkińskim (Yurok, Wiyot) —- wszystko to są gałęzie odcięte od głównych pni rodzin, w których pojęcie Istoty Niebiańskiej odgrywa, jak się przekonamy, niemałą rolę. Z tymi to wierzeniami ludów Dene i ludów algonkińskich, bardziej bezpośrednio niż z istotami niebiańskimi Saliszów i Indian z wybrzeży północno--zachodnich, wiąże się postać Grzmotu jako Istoty Najwyższej (Tcenes) szczepu Kato i pokrewnych; znamienne również, że wyraźnie meteorologiczne ⁹⁵ aspekty ma Gudatrigakwil Wioytów, nie mówiąc już o Olelbisie, Istocie Niebiańskiej szczepu Wintu⁹⁸. Ojciec Schmidt (Ursprung der Gottesidee, II, s. 299—300, por. V, s. 15) sądzi, że Grzmot jako przedstawiciel Boga, najwyższego stwórcy, nie przynależy do oryginalnego dziedzictwa religijnego napływowej ludności dene i algonkińskiej; przypuszcza on raczej, że ludność ta przyjęła owo pojęcie in situ od ludów mówiących dialektem yuki, reprezentujących najbardziej pierwotny z kalifornijskich ośrodków, („Ur-Yuki”) ⁹⁷. W tym utożsamieniu z najwyższym stwórcą Schmidt dopatruje się oznak starożytności tego pojęcia u Kalif orni jeżyków, tak samo jak w innych archaicznych pojęciach innych kontynentów. Co się tyczy Kalifornii, ja także jestem zdania, że Grzmot—Stwórca, jako reprezentant Najwyższej Istoty Niebiańskiej typu uraniczno-meteorologicznego, obdarzonej wszystkowidzącą wszechwiedzą, jest etnologicznie dawniejszy niż Stwórca typu księżycowego. Ale to nie jest jednoznaczne z pochodzeniem całkowicie autonomicznym, ani też nie implikuje pierwszeństwa w sensie absolutnym. Istnieje jeszcze inny typ stwórcy, który trzeba wziąć pod uwagę, a mianowicie stwórca typu zwierzęcego, w pierwszym rzędzie Kojot.

Kojot (Wilk z prerii) jest, jak wiadomo, najpopularniejszą postacią w całym folklorze pierwotnej Ameryki. W Kalifornii Kojot uczestniczy w różny sposób w dziele stworzenia, czy to jako pomocnik Stwórcy (Wailaki), czy jego mniej lub więcej zgodny współpracownik (Aczomawowie-Atsugewowie), czy wreszcie jako zdecydowany przeciwnik stwórcy, który wypacza intencje i unicestwia zamiary (Wintu, Maidu północno-zachodni). W niektórych przypadkach Kojot sam jest stwórcą (środkowo-nadmorscy Porno, Miwok, Patwin). Znamienne jest, że, jak zuważył Kroeber⁹⁸, ,,z dwóch przeciwnych postaci kosmogonicznych (Stwórca i Kojot) postać negatywna zdaje się głębiej i dalej sięgać korzeniami w przeszłość”. Na przykład w jednym z mitów Aczomawów powiedziane jest: „Na początku wszystko było wodą; w jasności utworzyła się chmura, a z niej wyszedł Kojot. Potem z powierzchni wód uniosła się mgiełka i wyszedł z niej stwórca, „Srebrny Lis”. Tu więc Kojot pojawia się (z nieba) wcześniej niż Stwórca, „Srebrny Lis” (z wody)W micie szczepu Atsugewów obaj stwórcy występują razem, ale Kojot jest wymieniony na pierwszym miejscu ¹⁰°. W micie Wailaków pewne niezbyt budujące cechy stwórcy imieniem Ketanagai (Księżyc), cechy właściwe Kojotowi, nasuwają myśl, że „Kojot może być dawniejszym stwórcą i dobroczyńcą, a Ketanagai przywłaszczył sobie jego cechy, zarówno złe, jak i dobre” ⁱ⁰¹. W pewnej wersji mitu Yuków z głębi lądu Kojot istnieje już wówczas, kiedy Stwórca (Taikomol) „zrodził się do życia w postaci pióra” ¹⁰². Również w jednym z mitów Kostanów (południowa Kalifornia), gdzie stwórcą jest Orzeł, znaleźć można wzmiankę o pierwszeństwie Kojota ¹⁰³.

Myśl Boasa¹⁰⁴, że oba typy — przechery i stwórcy — mogą wywodzić się przez rozdwojenie z tej samej postaci demiurga, jako rozwinięcie dwóch przeciwstawnych aspektów (dobrotliwy— złośliwy, pozytywny—negatywny) współistniejących w demiurgu — myśl tę dawno już odrzucił Dixon ¹⁰³. Kojot jest genetycznie niezależny od Stwórcy. Jest jedną z postaci — może najdawniejszą — którą w Kalifornii związano z tematem stworzenia. Jego istnienie poprzedzające akt stworzenia, a nawet moment pojawienia się samego. Stwórcy, ma w spbie coś, co zaciemnia

345