Obraz9

xxvm ROMANTYCZNA ESTETYKA

części poezji i literatury” — jednym słowem, poezja może być tylko romantyczna:

prawdziwa poezja to jest taka — czytamy dalej w rozprawie O duchu i źródłach — która wypływając z uczuć nieskończoności, nadaje zmysłową, dotykalną barwę wewnętrznym spirytualnym zjawiskom; idealny porządek przeistacza na materialny i tłumacząc bliższe powinowactwo umysłu z przyrodzeniem, jeżeli nie rozwiązuje, to przynajmniej czyni mniej zawiłą i wątpliwą najwyższą bytu zagadkę; nie tylko nie wynika ze stosunków towarzyskich, lecz owszem, uważana historycznie, poprzedza ich wykształcenie. Dlatego żyje w świecie pamiątek, w dziedzinie znikłych wieków lub w przyszłości umajonej kwiatami twórczej imaginaęji, albo raczej żyje w myśli i tęschnocie (DW, t. I, s. 145).

Zgodnie z romantyczną mitologią wieków średnich, estetyków i pisarzy pierwszej połowy XIX wieku inspirują m.in. średniowieczne atrybuty i zasady chrystianizmu, duch rycerstwa, uczucia honoru i szacunku dla płci pięknej. Romantyczna poezja (w sensie gatunkowym) potrafi stworzyć literaturę w pełni oryginalną i przystępną dla szerokiego grona odbiorców, romantyczna poezja potrafi ukazać prawdziwy charakter narodu; jej konkretne źródła — „starożytność słowiańska, mitologia Północy i duch wieków średnich” — nieco przeceniane w interpretacjach badaczy, w koncepcji Mochnackiego szybko utracą pierwotne inspiracyjne (dla współczesnych mu twórców) znaczenie na rzecz natchnienia, gry swobodnej imaginacji i uczucia nieskończoności (zob. Niektóre uwagi nad poezją romantycznej, spowinowaconych z tajemnicą egzystencji człowieka i tajemnicą natury. Eksponowane przez badaczy źródła poezji, które Mochnacki wskazał w rozprawie O duchu i źródłach, raczej mało oryginalne, albowiem z podobną koncepcją wyszedł niemal w tym samym czasie Michał Grabowski, nie są przez krytyka nadmiernie eksplorowane w dalszej twórczości estetycznej. Zaś dla jego właściwej działalności recenzenckiej ważniejszymi pojęciami stają się: „natchnienie”, „wyobraźnia”, „imaginacja” i „duch”, które występują w podwójnej roli: kategorii opisowej i wartościującej. Dzieło po-

wstałe wskutek natchnienia bądź szczególnej mocy wyobraźni niemal zawsze będzie przez romantycznego krytyka w pełni aprobowane i nobilitowane, każde zaś dzieło pisane podług reguł klasycystycznych poetyk normatywnych, powołujące się na filozofię „zdrowego rozsądku” i estetykę „dobrego smaku”, zostanie odrzucone i zdeprecjonowane:

Jeżeli poezja i literatura nosi cechę wytwornego albo raczej skażonego wieku, jeżeli ją ożywia duch salonów i mistrzuje w niej ton dworski zwabiony szumnym hasłem poprawy obyczajów, nauczania lub bawienia, nazwijmy ją wierszopisarstwem, ale nie poezją (.Niektóre uwagi nad poezją romantyczną, DW 1825, t. II, s. 120).

Poezja i mit. W zakończeniu artykułu wstępnego do najnowszej edycji Pism krytycznych i politycznych Mochnackiego napotykamy m.in. ustęp, w którym edytor i znawca tej twórczości Zbigniew Przychodniak zwrócił uwagę na szczególną skłonność autora rozprawy O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym do myślenia w kategoriach mitu:

Jedną z uderzających cech postawy Mochnackiego w całej jego aktywności było mitotwórstwo. W 1825 próbował zaadaptować dla kultury polskiej fragmenty mitologii skandynawskiej, przed powstaniem restytuował piastowsko-jagielloński mit „poetyckich czasów”. Tuż przed klęską, propagując kontynuację powstania w wojnie partyzanckiej, dostrzegł poezję w rycerskim czynie konfederatów barskich. [...] W terapii narodowej Mochnackiego, w jego pedagogice przetrwania mity historyczne i literackie miały z Polaków uczynić zwycięskich herosów. Krytyka Mochnackiego miała dopomóc w tym, by zmężnieli, „zdziczeli”...

Należy również pamiętać o wszechobecności własnego mitu osobowego w dziele Mochnackiego, wizerunku własnej ofiarności, bezinteresowności, przenikliwości. Mochnacki atakował i obalał romantyczne mity i złudzenia, a na ich miejsce w typowo romantyczny sposób stawiał nowe²².

²² Z. Przychodniak, Wstęp, [w:] M. Mochnacki, Pisma krytyczne i polityczne, t. I, wybór i oprać. J. Kubiak, E. Nowicka, Ż. Przychodniak, Kraków 1996, s. 30.