Obraz4

172 XX. Problem formy rządów. Monarchia i republika

wiele różnią się ustrojowo od sąsiedniej Francji, Portugalii, Nio« mieć lub Finlandii, które są republikami. Istotne znaczenie mu natomiast struktura i funkcjonowanie innych niż urząd monarchy elementów ustroju państwowego oraz charakter istniejącej® w danym państwie reżimu politycznego.

238. Przejdźmy zatem do republiki. Forma ta znana jest od czasów starożytnych. Sławnym prototypem republiki, do którego chętnie nawiązywano w późniejszych czasach, była Republika Rzymska (Res publica Romana). Nawet po faktycznym obaleniu ustroju republikańskiego (27 rok przed Chrystusem) przez trzy. stulecia utrzymywano w Rzymie pozory republikanizmu (okres pryncypatu - do 284 r. po Chrystusie), co przejawiało się w kumifil lowaniu w rękach cezarów dawnych urzędów republikańskich.! Godność cesarska nie była zresztą formalnie dziedziczna.

O republikach można mówić, mając na względzie dwa aspek^j ty tej formy rządu. Po pierwsze, uwzględniając zakres władzy-m pochodzącej na ogół z wyboru i powoływanej najczęściej na czas określony (kadencję) - głowy państwa oraz jej relacje z innymi centralnymi organami państwa. Po drugie, brać należy pod uwagę to, jakie grupy społeczne zajmują w republice pozycje dominujące. O pierwszej z tych spraw będzie szerzej mowa nieco dalej. Przypomnijmy wszakże, iż bywają republiki, których głowa nie jest organem jednoosobowym (np. wieloosobowa Rada Państwa PRL), nie pochodzi z demokratycznego wyboru (np. liczni prezydenci państw afrykańskich, którzy władzę zdobyli w drodze zamachu stanu) i nie sprawuje swojego urzędu w ograniczonym kadencją czasie. Niedemokratyczny sposób obsady urzędu głowy państwa łączy się zresztą bardzo często z nieograniczonym w czasie jego zajmowaniem. Nazwy urzędu republikańskiej głowy państwa bywają różne. W czasach obecnych to najczęściej - Prezydent. Republikańską głową państwa byli też na przykład: Doża (Wenecja), Lord Protektor (Anglia), pięcioosobowy Dyrektoriat (Francja), Naczelnik Państwa (Polska), a są - Kapitanowie Regenci (San Marino). Zresztą nie zawsze instytucja głowy państwa jest wyraźnie wyodrębniona z organu ustawodawczego lub wykonawczego. Przykładem tej ostatniej sytuacji jest Szwajcaria. Co zaś się tyczy upofccznego charakteru republiki, wspomnijmy, że istniały w dzie-jnoh republiki arystokratyczne i oligarchiczno-patrycjuszowskie (np. Republika Wenecka, Republika Florencka, wolne miasta Hanzy, Republika Nowogrodzka), w któiych element demokratyczny, ludowy był bardzo słabo reprezentowany. Tego rodzaju republiki W niewielkim stopniu różniły się społecznie i politycznie od współczesnych im monarchii.

W doktrynie pojawia się niekiedy teza, w myśl której republika jako forma rządów i republikanizm nie są tym samym. Re-publikanizm jest typem postawy obywatelskiej, którą cechuje izczególne oddanie państwu i praktykowanie specyficznego rodzaju cnót, takich jak lojalność, gotowość do poświęceń, uczciwość, postawa legalistyczna, rzetelność w wypełnianiu nałożonych prawem obowiązków, afirmacja wolności, poszanowanie własności. Towarzyszą one przekonaniu, iż sprawowanie władzy w państwie powinno być traktowane jako służba obywatelska, a stosunki między obywatelami powinny być oparte na zasadzie równości i na wzajemnym szacunku. Republikanizm odrzuca rozwiązania ustrojowe dopuszczające istnienie, a tym bardziej uprzywilejowanie wyższych klas i sfer społecznych (arystokracji, szlachty), zakłada, iż władza należy do ludu i przez lud winna być sprawowana. Pod tym względem pokrewny jest ideałom demokracji. Tak rozumiany republikanizm mógłby więc dobrze współgrać z pewnymi rodzajami monarchii ograniczonej i konstytucyjnej. W przedrozbiorowej Polsce znajdował spore zrozumienie wśród warstw oświeconych.