Obrazq9

414 WSPOMAGANIE MOTYWACJI PO U(ZEMIA Sit

rywalizując z innymi, po drugie istnieje szansa, że inni członkowie grupy udzielą im pomocy w wypadku wystąpienia trudności. Zupełnie inne warunki zastają uczniowie — przede wszystkim wtedy, gdy pracują w ramach społecznej orientacji normatywnej swojego nauczyciela — którzy muszą się starać o stworzenie dobrego autowizerunku. Ta cecha systemu szkolnego wydaje się problematyczna, ponieważ stwarza ona szansę osiągania takiego celu tylko części uczniów; inni doświadczają nieustannych niepowodzeń. Dla ucznia, który nisko ceni swoje własne zdolności, każde żądanie odnoszenia sukcesów stanowi ogromne zagrożenie. Istnieje przy tym ciągłe niebezpieczeństwo niepowodzenia, a ono z kolei jest związane z nieprzyjemnymi konsekwencjami ze strony nauczycieli, uczniów i rodziców. Takie groźne sytuacje aktywizują lęk, który — jak każdy wie ze swojego doświadczenia — w dużej mierze może obniżyć zdolności człowieka do osiągnięć.

Określone uwarunkowania sytuacji egzaminacyjnej utrudniają lękliwym uczniom efektywne wykorzystanie swoich zdolności i umiejętności w celu uporania się z zadaniami. W związku z tym interesująca jest odpowiedź na pytanie, dlaczego w stanie silnego lęku może dojść do silnego obniżenia zachowań ukierunkowanych na osiągnięcia. Należy wymienić niektóre sytuacje wywołujące lęk podlegające bezpośredniej kontroli nauczyciela. Na zakończenie niniejszego rozdziału podamy zalecenia, jak należy udoskonalić warunki pracy uczniów reagujących lękiem na wymagania osiągania wyników w nauce.

6.5.1

Charakterystyka lęku

Żaden człowiek nie będzie miał trudności z przypomnieniem sobie sytuacji, w których odczuwał lęk. Znamy wszyscy nieprzyjemne uczucia, których doznajemy choćby w oczekiwaniu na egzamin, publiczne wystąpienie lub wizytę u dentysty. Jakie są wspólne elementy tych doświadczeń?

Językowy opis stanu lękowego przysparza zrozumiałych trudności. Ogólnie stan ten uchodzi za nieprzyjemny. Według Richarda Hansena (1977) doznaje się przy tym ogólnego niepokoju, snuje się nieprzyjemne przypuszczenia i czuje napięcie. Dochodzą do tego określone symptomy fizyczne, jak na przykład drżenie rąk, pocenie się, przyspieszenie pulsu i oddechu, może wystąpić również bladość twarzy i tak dalej. Takie symptomy nie muszą jednak koniecznie wskazywać na stan lękowy, ponieważ —jak wiadomo — pojedynczo lub w kombinacji występują one też przy innych stanach psychicznych, na przykład w sytuacji wielkiej radości lub wściekłości czy w stanach

■■■

PSYCHOLOGIA KSZTAŁCENIA

fizycznego zmęczenia. Lęk ze swoimi typowymi symptomami powstaje po zauważeniu wydarzenia, które zostało ocenione jako zagrożenie.

Wielokrotnie pojawiały się propozycje dokonywania rozróżnień między łękiem a strachem. Pojęcie strachu jest zarezerwowane zwykłe dla stanu emocjonalnego, którego .przyczynę można jednoznacznie określić'’ (Brun-ner, Zeltner, 1980). W praktyce jednak takie rozróżnienie przysparza poważnych trudności. Dlatego większość badaczy lęku z niego zrezygnowała.

Nadal jednak stosuje się rozróżnienie pomiędzy lękiem jako stanem a lę-kliwością jako niezmienną cechą osobowości (Spielberger, 1972). Człowiek, który wykazuje ogólną tendencję do dostrzegania zagrożenia w wielu sytuacjach i reagowania na nie lękiem, uchodzi ogólnie za bardziej lękliwego niż ten, który w większości takich sytuacji wykazuje opanowanie.

Lęk jako stan jest natomiast wywoływany przez specyficzne sytuacje. Każdy człowiek może w pewnych okolicznościach przeżywać lęk, na przykład przed ważnym egzaminem lub gdy zachodzi niebezpieczeństwo utraty miejsca pracy.

Sytuację uważa się za groźną (a więc wywołującą lęk), jeżeli kwestionuje ona nienaruszalność osoby ją postrzegającej. Zagrożenie może na przykład dotyczyć jej ciała, a także poczucia własnej wartości (Schwarzer, 1993). Lęk przed egzaminem powstaje — jak wiadomo — przez to, że niepowodzenie wiąże się z niekorzystnymi skutkami; do tego dojść mogą też znaczne straty materialne.

Zauważenie zagrożenia może jednak wpływać na człowieka aktywizu-jąco. O tym, czy i w jakiej mierze zareaguje on na nie lękiem, określa się według jego predyspozycji. Również według Heinza-Waltera Krone (1975; 1996) cechą stanu lękowego jest nie tylko „[...] spostrzeganie złożonej i wieloznacznej sytuacji niebezpieczeństwa", ale i to, że w jej ramach „[...] niemożliwa wydaje się adekwatna reakcja jednostki". Pytania egzaminacyjne stanowią więc sytuację wywołującą lęk o tyle, o ile kandydat nie widzi możliwości odpowiedniego zareagowania na nią. Ponieważ osoba egzaminowana zwykle nie wie, jakie pytania zostaną dla niego wybrane, i zarazem zdaje sobie sprawę, że przecież nie sposób opanować wszystkiego, można scharakteryzować czekający ucznia ważny egzamin przynąjmniej jako sytuację niebezpieczną, w której nie można przewidzieć jego reakcji. Ale — jak udowodnił Ralf Schwarzer (1993) — egzamin może też być traktowany jako wyzwanie, .ponieważ przybliża możliwość sukcesu lub wygranej".

W odniesieniu do stanu lękowego wywoływanego sytuacją lękową owocne okazało się wprowadzenie rozróżnienia między jego komponentami poznaw-