Obraz11

woli może wpływać hamująco na tok jego następnych samodzielnych prac. W procesie samokontroli zwykłe pojawiają się następujące momenty: -

-    konfrontacja końcowego efektu pracy z jej celem i planem,

-    refleksja ucznia nad przyczynami odchyleń od planu oraz nad trudnościami w wykonywaniu pracy,

-    własna decyzja autora pracy (ew. zespołu autorów) co do przyjęcia czy odrzucenia pracy lub wprowadzenia ewentualnych poprawek.

Przechodząc do charakterystyki samodzielności poznawczej, a przede wszystkim samodzielność i myślenia, trzeba mieć na uwadze, że i nasze procesy poznaw-cze są formą działania, odpowiadają więc założeniom samodzielności działania: planujemy ich przebieg, realizujemy je i sprawdzamy ich efekty. Ma również samodzielność swój charakter emocjonalny, ulegający przemianom wraz z rozwojem jednostki. Pierwszy okres tego rozwoju cechuje nieporadność i zależność emocjonalna dziecka od otoczenia, głównie od rodziców, połączona z poszukiwaniem życzliwości i lękiem przed nowymi ludźmi w otoczeniu oraz przed nowymi zjawiskami. Ta niesamodzielność stopniowo maleje w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, zwłaszcza pod wpływem życzliwości otoczenia i pomocy okazywanej dziecku w pokonywaniu jego trudności. Braki wychowania domowego czy instytucjonalnego, stałe narzucanie dziecku woli przez dorosłych, zwłaszcza w atmosferze zastraszania, to czynniki, które mogą uniemożliwić mu nabycie wiary we własne siły i utrwalić nieufność wobec świata, tym samym stabilizując zależność emocjonalną i hamując rozwój samodzielności życiowej.

Ze względu na stopień samodzielności rozróżnia się myślenie reprodu-ktywne i produktywne. To pierwsze nazwałem myśleniem niesamodzielnym. a drugie - samodzielnym⁶. Myślenie o charakterze reprodukty wnym opiera się głównie na tych zdolnościach poznawczych, które gwarantują dobie ..przyswajanie” tzw. gotowej wiedzy, wierne reprodukowanie tego, co jest ..podawane” do wyuczenia się. Zdolności te to głównie pamięć i uwaga. Mają one również swoją wartość, lecz ich rozwijanie jest tylko częścią kształcenia szkolnego. Nie może się nimi zadowolić człowiek współczesny, który ma rozumieć prawa przyrody i życia społecznego, ma się nauczyć twórczej ingerencji w świat przyrodniczo-społeczny, ma mieć w wielu sprawach własne zapatrywania. rozwinąć własne życie duchowe. Człowiekowi takiemu nieodzownie potrzebna jest dobrze rozwinięta zdolność obserwacji, bogata wyobraźnia oraz samodzielność w myśleniu i działaniu. Te zdolności można rozwinąć przez ciągłe stawianie ucznia w sytuacjach zadaniowych, które wprawdzie wymagają posiadania wiadomości, lecz przede wszystkim stwarzają warunki do posługiwania się nimi w generowaniu nowych wiadomości, ich weryfikowaniu i włączaniu do kapitału posiadanej wiedzy.

6 Termin myślenie produktywne upowszechnił Mm Werthcimcr. autor dzieła PmducTiw thinkins. Enlargcd Editśon. New York 1959. Harpcr. Pisząc swoja rozprawę Problem samodzielności myśltni* i działania (_Studia Pedagogiczne' I9S7. tom IV) nic znałem pierwszego wydania tego dzieła, która ukazało uę w USA w 1945 roku.

Uczeń zaczyna działać samodzielnie, gdy ma wykonać jakieś zadanie, wtedy zaś zaczyna myśleć (poznawać) samodzielnie, gdy ma do wykonania zadanie szczególnego rodzaju. Tak więc zadania, które realizuje uczeń, nic maja jednakowego charakteru. Jedne z nich doprowadzaj* go jedynie do zastosowania własnych wiadomości, np. gdy jego zadaniem jest odpowiedzieć na pytanie nauczyciela. napisać streszczenie jakiegoś tekstu, narysować siatkę kartograficzną w sposób sobie znany, wykonać pomoc naukową według gotowego wzoru. Inny charakter mają zadania, w których myślenie jego skierowane jest na rozwiązanie jakiegoś zagadnienia i odkrycie nowej nie znanej mu dotąd myśli. Sytuacja taka wymaga również i udziału pamięci, ale przede wszystkim wysiłku myślenia, twórczego napięci a wyobraźni a często i wnikliwej obserwacji.Ten drugi rodzaj myślenia to mvl!enic w pełni samodzielne. Przez myślenie samodzielne rozumieć zatem będziemy proces dochodzenia do nowych wiadomości przez formułowanie problemów, praktycznych bądź teoretycznych, rozwiązywanie ich i weryfikację rozwiązań.

Nauczyciel kształtuje u uczniów myślenie samodzielne wtedy, gdy:

1)    wdraża ich do formułowania problemów,

2)    uczy ich samodzielnego rozwiązywania,

3)    przyzwyczaja młodzież do sprawdzania uzyskanych odpowiedzi.

Praca ta ma zróżnicowany charakter—w zależności od w ieku uczniów, od przedmiotu nauczania i od stopnia rozwoju ich samodzielności. Jej zmienność polega na tym, że przebiega od stawiania uczniów wobec problemów prostszych i łatwiejszych do bardziej złożonych i trudnych, a zarazem od rozwiązywania problemów postawionych przez nauczyciela lub podręcznik do samodzielnego ich stawiania i samodzielnej weryfikacji rozwiązań przez młodzież. Cennym momentem jest w tej prac)' rozwiązywanie szczególnie do tego nadających się zagadnień przez małe grapy. a aklaedtf przez całą klasę.

Zasada samodzielności zawiera w sobie postulat aktywności i świadomości uczniów. Opierając się na prawidłowości procesu kształcenia, zgodnie z którą wyższy stopień samodzielności gwarantuje wyższe i wszechstronniejsze kompetencje uczniów, domaga się zarówno respekKwyania wszelkich przejawów naturalnej skłonności dzieci i młodzieży do samodzielnego działania, jak też świadomego stwarzania wrarunków optymalnych dla rozwoju samodzielności w działaniu i myśleniu uczniów.

Zasada związku teorii z praktyką

związku między poznawaniem rzeczywistości, czego efektem jest teoria, a jej zmienianiem, czyli praktyką jTeoVi«i to zespół Twierdzeń wyjaśniających daną dziedzinę rzeczywistości oraz mechanizmy jej przekształcania, prakty ka zaś to materialna działalność ludzi, przekształcająca rzeczywistość stosownie do ich

Zasada łączenia teorii z praktyką i praktyki z teorią pozostaje w bezpośrednim związku z trzema omówionymi zasadami^prientuje ona nauczycieli i twórców programów kształcenia o konieczności harmonijnego wiązania ze sobą wiedzy naukowej z praktyką codziennego życia, a zarazem o niebezpieczeństwach, jakie kryje w sobie oderwanie procesu kształcenia od praktyki bądź od teonTj pierwsze prowadzi do werbalno-abstrakcy jnego naucza-jjią^^ieML reetiw do encvkioDedvzmu. drucie — do utvlitaryzmu

181