P1010005 (12)

78 Richard Sheppard

i Adoma [Dialektyka oświecenia, 1994]³. Opierając swój argument na pojęciu wziętym od amerykańskiego naukowca Thomasa S. Kuhna³⁸, Schwartz twierdzi, że epoka modernistyczna wiązała się z „globalnym przemieszczeniem,, (s. S) dokonującym się w pewnym spektrum dyscyplin. By zrozumieć to przemieszczenie, należy posłużyć się pojęciem ‘matrycy’, które „umożliwia... porównywanie jednostek nie mających bezpośrednich wzajemnych związków, lecz odznaczających się podobieństwem wzorów myślenia” (s. 9). Podobnie jak mniej rygorystyczna matryca zastosowana w Les Avant-gardes litteraires au XX⁶ siecle, matryca Schwartza wypracowana do badania poezji Pounda i Eliota czerpie głównie z nauk ścisłych, matematyki i filozofii. Jednak z pracy wyżej wymienionych autorów wynika, że przemieszczenie paradygmatyczne, przez które przeszły owe dyscypliny oraz sztuki piękne w okresie modernizmu, było następstwem bardziej fundamentalnego uskoku sejsmicznego. W 1974, idąc śladem Adoma, Bfirger skojarzył ten uskok (generujący tak estetyzm, jak i awangardową reakcję przeciw niemu) z imperializmem (s. 44). Zaś w 1973 LeRoy i Beitz jeszcze dokładniej lokalizowali źródło generujące modernizm, opisując je jako „przejście do epoki imperializmu” (s. 1158), którego analizę rozwinęli w sposób następujący:

Zwracając się następnie ku niektórym zmianom spowodowanym przejściem do imperializmu możemy powiedzieć na początek, że ideały Rewolucji Francuskiej, utrzymujące się ze względnym powodzeniem przez dwie trzecie wieku dziewiętnastego (w każdym razie w Anglii i Stanach Zjednoczonych), okazały się znacznie trudniejsze do utrzymania. To samo dzieje się z przekonaniem kojarzonym z Adamem Smithem dotyczącym zdolności istniejącego systemu ekonomicznego do korygowania własnych wad oraz do wywołania równomiernej dystrybucji dóbr. Obecnie pojawiają się głębokie wątpliwości, czy człowiek ma zdolność kontrolowania tego procesu historycznego. Idea postępu

¹⁷ Max Horkheimer, Theodor W. Adom o, Dialektik der Aujkldrung: Philoso-phische Fragmente (1947), Leipzig 1989 [Dialektyka oświecenia: fragmenty filozoficzne. Tłum. Małgorzata Lukasiewicz, Warszawa 1994].

P Thomas S. Kuhn, TheStructure ofScientfic Revolutions, Chicago 1970 [Struktura rewolucji naukowych. Tłum. H. Ostromęcka, Warszawa 1968].

załamuje się z gwałtownością, która byłaby zaskakująca, gdyby nic nie było wiadomo na temat przyczyn. Istotne jest, by w poszukiwaniach wyjaśnienia tych zmian wziąć pod uwagę fakt. Ze w epoce monopolu proces decyzyjny staje się niewidoczny, gdyZ rzeczywiste decyzje są w coraz większym stopniu podejmowane przez zarządzających monopolami, zaś zwyczajni ludzie, nawet ci w jakoś uprzywilejowanej sytuacji, zaczynają odczuwać - nie bez racji -Ze nie posiadają tego rodzaju mocy, do posiadania której tradycja humanistyczna zawsze pizyznawała prawo każdemu. Następna przyczyna leży w intensyfikacji nieracjonalności istniejącego porządku: olbrzymi wzrost zdolności produkcyjnej połączony ze stagnacją gospodarczą, postęp technologiczny, zaniedbanie potrzeb ludzkich, zapierające dech osiągnięcia naukowe, które wydawały się obiecywać rozwiązanie odwiecznego problemu niedostatku, a jednocześnie brak mechanizmów łączących owe osiągnięcia z popytem, który teoretycznie powinny były zaspokoić... Jeszcze inną przyczyną nowych wątpliwości wobec istniejącego porządku jest nowy rodzaj alienacji wobec pracy, wynikający częściowo z gigantycznego rozwoju ekonomicznego oraz towarzyszącej mu skuteczności technik zarządzania siłą roboczą (s. 1159-60).

Mimo całej przenikliwości tego otwarcie marksistowskiego ujęcia źródeł modernizmu, nigdy nie oddala się ono zbytnio od wyjaśniania wszystkiego jedną przyczyną. W roku 1981 Jame-son zaproponował skorygowanie tej tendencji, gdy ostrzegał przed patrzeniem na modernizm jako na ,.zwykłe odbicie urze-czowienia obecnego w życiu społecznym późnego wieku dziewiętnastego” (s. 42). Co ważniejsze jednak, Jameson, podobnie jak BOrger siedem lat wcześniej, ujął modernizm w kategoriach dialektycznych: jego dzieła nie są tylko odbiciami, transkrypcjami czy symptomami głębokiego wstrząsu społecznego, lecz są jednocześnie odpowiedziami, przez które autorzy owych utworów usiłują zobrazować swe rozumienie przełomu i w ten sposób nadać mu sens. BOrger stwierdził, że literackie dzieło sztuki nie było tylko „Abbild, d.h. ... Verdoppelung der gesell-schaftlichen Rcalitat” [obrazem, tj. repliką rzeczywistości społecznej], lecz „Resultat einer Tfitigkeit, die auf eine ais unzul&n-glich erfahrene Wirklichkeit antwortet" [produktem pewnej działalności, która odpowiada na rzeczywistość doświadczaną jako niewłaściwa] (s. 12). Podobną koncepcję modernizmu implikują rozważania Jamesona: