P1010022 (12)

112 Richard Sheppard

Zmieniające się rozumienie relacji między człowiekiem i rzeczywistością

Z powyżej opisanej sytuacji wynika, że (modernistyczne rozumienie relacji między człowiekiem i rzeczywistością jest zasadniczo różne od tego, które było charakterystyczne dla myślicieli i pisarzy głównego nurtu wieku dziewiętnastego. Najogólniej rzecz biorąc, myśliciele i pisarze dziewiętnastowieczni postulowali lub przynajmniej próbowali postulować współgranie, wzajemną odpowiedniość oraz substancjalną jedność struktury logicznej świata materialnego, struktury ludzkiego logosu oraz, jeśli byli wierzący, między tymi dwoma a strukturą boskiego Logosu, czyli współgranie między tym, co Fokkema i Ibsch nazywają „światem pozorów i wyższym światem absolutnego Piękna i Prawdy” (s. 41). Moderniści, przeciwnie, byli dotknięci w mniejszym lub większym stopniu poczuciem wzajemnej dyslokacji sfer materialnej, ludzkiej i metafizycznej. Owo przemieszczenie graficznie prefiguruje kontrast między dwoma wierszami Baudelaire^ła. W wierszu Correspondances (rozpoczętym ok. 1845, zakończonym po 1851) [Oddźwięki] Człowiek w świątyni Natury jest u siebie w domu, otoczony gęstwą (przyjaznych) symboli przemawiających do jego umysłu i zmysłów. Ale już w wierszu Le coucher du soleil romantique (1862) [Romantyczny zachód słońca] poczucie harmonii jest tylko wspomnieniem. Bóg wycofuje się, nadciąga nieodparta noc, poeta zaś odnajduje siebie na skraju bagna prześladującego zapachem grobu. Takie poczucie wydziedziczenia, wygnania, jest centralne dla doświadczenia modernistycznego. Jest przyczyną obrazów spustoszenia w The Waste Land (1921—2) [Ziemia jałowa (1946)] Eliota oraz krzyku kończącego Drugą elegię duinejską: „Fanden auch wir ein reines, verhaltenes, schma-les / Menschliches, einen unseren Streifen Fuchtlands / Zwischen Strom und Gestein” [„Ach, gdybyśmy mogli znaleźć czystą, trwałą, choć wąską / dziedzinę ludzką, skrawek urodzaj-

nej ziemi / między rzeką a skałą”¹⁰⁴]. Owo poczucie radykalnego wyobcowania manifestuje się szczególnie wyraźnie w modernistycznym potraktowaniu czterech pytań: o status rozumu,

0    status języka, o naturę historii oraz o status kultury Zachodu, fw literaturze modernistycznej odnajdujemy wciąż ponawiane ataki na władzę rozumu sprawowaną w imieniu innych władz natury ludzkiej. Apolliński rozum atakowany jest przez uczniów Nietzschego w imię dionizyjskiej witalności; przez futurystów w imię energii, przez ekspresjonistów w imię ekstazy, przez dadaistów (dla których, jak mówił Bali, Bergson był szczególnie ważny w okresie założycielskim w Zurichu)¹⁰⁵ w imię spontaniczności, intuicji i wyobraźni, przez surrealistów zaś w imię snu i nieświadomości. Wedle wielu odmiennych stanowisk, fluktuacje rzeczywistości oraz złożoność natury ludzkiej - niewidoczne dla oka umysłu empirycznego, któremu przewodzi konwencjonalny zdrowy rozsądek - mogą zostać przybliżone, zwizualizowane i uchwycone tylko przez te władze natury ludzkiej, które sytuują się pod czy poza władzami racjonalnymi¹⁰⁶. Tego typu twierdzeń można się spodziewać po artystach awangardowych nastawionych na szokowanie. Tym bardziej jednak zaskakuje, gdy matematycy (jak np. Poincare) podkreślają centralny charakter intuicji, a fizycy (jak np. Heisenberg

1    Planck) zarysowują granice rozumu. Naukowiec pracujący wewnątrz paradygmatu kartezjańsko-newtonowskiego przyjmował strukturalną homologię między ,,‘syntaktycznym’ porządkiem systemów semiotycznych (języka w szczególności)”, „logicznym uporządkowaniem ‘rozumu’” oraz „strukturalną organizacją świata danego jako zewnętrzny wobec obu tych porządków”¹⁰⁷, tak że prawa tego ostatniego mogą zostać wyczerpująco przełożone na abstrakcyjne formuły przy pomocy dwóch

¹⁰⁴ R. M. Rilke, Elegie diunejskie. Tłum. M. Jastrun, Kraków 1962, s. 22.

H Hugo Bali, Die Flucht aus der Zeit [Ucieczka poza czas] (1927), wydanie 2 (poprawione), Luceme 1946, s. 187.

°* Por. Schwartz, op. cit., s. 22-30.

^,w Timothy J. Reiss, The Discourse of Modernizm, Ithaca, London 1982, s. 31.