P1010931 (3)

śpiewają, schlebiając twemu ojcu, a jemu jest przyjemnie, że porównują go z Bogiem” (Sołowjew, IX, s. 186). Przeniesienie na cara tekstów liturgicznych staje się powszechnym zjawiskiem. Zacytujmy kilka przykładów. A. A. Winius miał zwyczaj zwracać się do Piotra ze słowami: „błagam: nie wchodź w sąd ze sługą Twoim” [por. Pisma i bumagi Pietra, 1, s. 852 (pismo Winiusa z 29 kwietnia 1701 roku); V, s. 718 (list z 16 listopada 1706 roku)]. Słowa te pochodzą z Psalmu 142., wiersz 2., który to psalm jest odmawiany podczas jutrzni. Książę J. F. Dołgorukij, gdy padło na niego ' podejrzenie o udział w sprawie carewicza Aleksego, napisał do Piotra (w lutym 1718 roku): „Teraz zmuszony jestem niegodnym mym językiem obciążać Waszej Ce-carskiej Mości najdroższe uszy: nakłoń. Panie, ucho swoje i usłysz' głos sługi Twego, w dniu mego nieszczęścia wołam do Ciebie!” (Ustriałow, VI, s. 493, 197; por. Ps 16, 6; 30. 3).

W swym znakomitym kazaniu na pogrzebie bojara A. S. Szeinfi (1700 rok) Stefan Jaworski zwracał się do cara w imieniu zmarłego, wkładając w jego usta słowa Starca Symeona: „Teraz puszczasz sługę swego, Panie, według słowa Twego, w pokoju, bowiem widziały oczy moje zbawienie Twoje, które przygotowałeś przed obliczem wszystkich ludów” (Czystowicz, 1867, s. 139; por. Łk 2, 29—30). Kazanie bardzo spodobało się Piotrowi Wielkiemu i to właśnie odegrało decydującą rolę w karierze Jaworskiego (por. Cracraft, 1971, s. 123)."

Znany działacz epoki Piotra Wielkiego, A. A. Kur-baftow, pozdrawiając cesarza z okazji sukcesów wojennych wykorzystywał formę pkafistu, w rezultacie czego cały tekst pozdrowienia i wysławienia monarchy nabierał charakteru modlitwy." Taki właśnie charakter ma pozdrowienie z okazji zdobycia Narwy w 1704 roku: „Raduj się, sławny Carze, bowiem dzisiaj oczekiwanie wybawienia ludu, dziedzictwa Bożego, przez Ciebie odnawia nadzieję [...). Raduj się, naśladowco Bożej postaci sługi, bowiem z Tobą Pan [...]. Raduj się, najwierniejszy diamencie nam radość wielką dający carze (...]. Raduj się, gorliwością dobra i sprawiedliwości przepełniony najmiłościwszy nasz Panie Raduj się, pomazańcze Boży i miaro przez Boga położona-J*

toju mira (1775 rok) nazywa Katarzynę u _j ’ i ziemskiego padołu’* (Pietrow, I, s. 89). Jeszcze wyraźna parafraza występuje w odzie N. P. NkI^S wa Na mziattje Warszawy 1794 goda, gdzie Stawienie Boga niebieskiego i ziemskiego w sposób przechodzi w przeciwstawienie Boga powsjZN nego i lokalnego:

Caree waleczny! Lokalny świata Boże!

Ty nie poniżysz powszechnego Boga...

(Nikołąjew, U, s. 249)

Przykłady tego typu można mnożyć.³⁷

Określenie „ziemski bóg” wywołało ostrą reakc-: tych wszystkich, którzy nie akceptowali oficjalnej id_eJ' logii. W 1834 roku w Petersburgu „chłop Abram Jeg^ row podczas śledztwa zeznał, że na zebraniu skopem, gdy on zgodnie z uświęconym na Rusi zwyczajem 2 zwał Władcę Imperatora ziemskim bogiem, fanatyk odpowiedzieli mu dzikim krzykiem, że jest zienj, skim...!” (Kielsijew, III, s. 232 — to ostatnie określenie w ustach skąpców brzmi bardzo wyraziście). Interes* jące jest, ze już Cantemir w uwagach do IV satyry, osądza zwyczaj nazywania dowódcy wojskowego (pra*. dopodobnie ma na uwadze imperatora, wychodząc z po. czątkowego znaczenia łacińskiego terminu imperatąl „bogiem”, zauważając przy tym, że Romulus i Cez* zostali „ubóstwieni przez zabobonny naród” (Kantfcj mir, I, s. 260, 273).³⁸

1.5. Wyszczególnione tu tradycje określania monar-chy terminologią sakralną powstają na tle szeroko rot. wijających się od czasów Piotra Wielkiego tendencji odnoszenia do monarchy tekstów liturgicznych. Tego rodzaju zastosowanie tekstu liturgicznego zakłada, 1 sposób naturalny, przeniesienie na cara atrybutów Bo-; ga (wypadki takie są świadectwem sakralizacji nu* narchy). Można sądzić, że tendencja ta pojawiła się ni« tylko w otoczeniu Piotra, ale była popierana przez samego cara. Na przykład carewicz Aleksy Piętro wici zeznał na śledztwie, że jego nauczyciel N. K. Wiaziemj ski mówił mu: „Stierpan Bielajew ze śpiewakami przi ojcu twoim śpiewają: Bóg, gdy zechce, zwycięża porza dek natury, i temu podobne wersety, a wszystko u

98 «