P1011322 (2)

praktyki regulowana jest przy tym przez stosowne normy — wyznaczające cele do realizacji, oraz dyrektywy — określające sposoby realizacji celów wskazanych przez owe normy. Normy i dyrektywy tworzą łącznie przekonania kulturowe, czyli, wyrażając się w skrócie: treść kultury. Zakładając swoistą „realność” przekonań kulturowych tworzących odpowiednie elementy świadomości społecznej „zewnętrznej” i obiektywnie nadrzędna wobec przekonań jednostkowych stwierdzić można także, iż na poszczególne dziedziny rozpada się analogicznie owa świadomość społeczna. Tak więc, przykładowo, praktyka językowa regulowana jest przez normatywne i dyrektywalne przekonania językowe, praktyka obyczajowa — przez przekonania obyczajowe, praktyka religijna — przez normy i dyrektywy religijne itd. Praktyka społeczna wraz z dającą się z niej wydzielić analitycznie świadomością tworzy hierarchiczną strukturę funkcjonalną. Podobnie jak abstrakcyjny charakter ma wydzielenie kultury ze sfery praktyki, tak i teoretyczny jedynie w gruncie rzeczy status posiadają twierdzenia o odrębności poszczególnych dziedzin praktyki i towarzyszących im przekonań. W rzeczywistości społecznej sfery te są bowiem ze sobą integralnie splecione.

Hierarchiczność praktyki społecznej wiąże się zatem z funkcjonalną nadrzędnością kolejnych sfer. Nakreślony powyżej sposób ich uporządkowania, stosunkowo wyraźna rozdzielność oraz postrzeganie i respektowanie tego faktu przez partycypujące w tej praktyce podmioty właściwe są .epoce” nowożytnoeuropej skiej. Nadmienić wypada, że przez to ostatnie określenie rozumiemy typ praktyki i kultury kształtujący się w Europie, a później przeniesiony i rozwijający się również na innych obszarach, od czasów renesansu. Przebieg jego konstytuowania się zbieżny jest z procesem „wtórnego odczarowania świata”, według określenia Maxa Webera, w szczególności z procesem rodzenia się funkcjonującej gospodarczo „etyki protestanckiej” pojmowanej na sposób tego myśliciela. Jedną z cech kultury tego typu jest też wyłonienie się nowocześnie rozumianej, empirycznej nauki. Przesłanki przynależne do poszczególnych sfer bądź nawet dziedzin kultury są coraz wyraźniej rozdzielane i nie kontaminuje się ich. I tak praktyka produkcyjna regulowana jest niemal wyłącznie przez wiedzę techniczną. Nie interweniują tu w formie dyrektyw przekonania światopoglądowe. Te ostatnie stanowią jedynie niezbędny element sankcjonujący aksjologicznie podejmowane działania. Przy tym konstytuowane społecznie wartości nadrzędne ewoluują stopniowo, przybierając na koniec charakter całkowicie świecki. Np. podejmuje się zespoły czynności użytkowych po to, by podnieść własny standard życiowy; temu też celowi przyporządkowane są wszelkie inne wartości. Obecne w danym społeczeństwie praktyki i przekonania komunikacyjne służą jako instrumenty umożliwiające sprawną realizację zakładanych sensów.

W sytuacji, kiedy mamy do czynienia z pewną unifikacją praktyk i przekonań przynależnych — z no woży tnoeuropej skiego punktu widzenia — do sfery techniczno--użytkowej oraz komunikacyjnej, natomiast z wyodrębnioną sferą światopoglądową waloryzującą uprzednią sferę oraz samozwrotnie praktykę światopoglądotwórczą właśnie — mówić możemy o waloryzacji religijnej. W swym najogólniejszym planie waloryzacja religijna, lub, przez analogię: kultura typu religijnego (kultura religijna) — pojawia się wówczas, gdy określone wartości praktyczno-komunikacyjne podporządkowane są odpowiednim wartościom religijnym, nieuchwytnym praktycznie i przeniesionym do sfery nadprzyrodzonej. Jedność dziedziny praktycznej i komunikacyjnej objawia się m.in. w postaci manifestowania przynależności grupowej poprzez zunifikowany sposób wykonywania czynności użytkowych a także językowych, obyczajowo-obrzędowych i in.

w ściśle określony, ustalony przez tradycję sposób. Integracja ta to zatem bliski związek owych sensów praktycznych i komunikacyjnych poszczególnych czynności. Sankcjonuje je skodyfikowany system światopoglądowy o charakterze religijnym. Kodyfikacją oraz wdrażaniem i przestrzeganiem norm religijnych zajmuje się wyspecjalizowana grupa kapłanów; istnieje tu tym samym odrębna dziedzina praktyki — praktyka światopoglądo-twórcza.

Odmienny, historycznie wcześniejszy typ waloryzacji światopoglądowej, który ma się stać przedmiotem naszej szczególnej uwagi, określa się jako magiczny. Charakteryzuje go monodziedzinowość praktyki i kultury. W sformułowaniu tym chodzi o to, że wydzielające się w kulturze nowożytnoeuropejskiej sfery; techniczno-użytkowa, komunikacyjna i światopoglądowa w erze kultury magicznej tworzą jeszcze jednolitą całość. Podmioty kultury typu magicznego nie rozróżniają jakby odmienności statusów poszczególnych rodzajów czynności. Wykonanie czynności o charakterze symbolicznym posiada dla nich właściwie ten sam status, co wykonanie czynności użytkowej. Wyróżniane sensy; praktyczny, komunikacyjny i światopoglądowy tworząsynkretyczną całość. Świadomość społeczna reprezentuje więc typ synkretyczno-kulturowy — magiczny właśnie. Synkretyzm ten rozumiany jest przy tym w sensie wypracowanym i nadawanym mu na gruncie psychologii raczej niż w rozumieniu etno-religioznawczym. Odwoływał się do niego już Ernst Renan, przejął psycholog szwajcarski E. Claparede, a w odniesieniu do psychologii dziecka stosował także Jean Piaget. W ich ujęciu termin ten oznacza tyle, co postrzeganie pewnych rzeczy całościowo, bez wyodrębniania ich części — widocznych dopiero z bardziej zaawansowanej rozwojowo perspektywy. Spowodowane to ma być pierwotnym brakiem zdolności do analizy i syntezy. Rzecz prosta, porównanie psychologicznego i akceptowanego przez nas rozumienia synkretyzmu ma precyzyjnie określony charakter. Nie zamierzamy bowiem odmawiać podmiotom kultur magicznych powyższych zdolności jako takich; tym bardziej nie porównujemy ich psychiki do psychiki dzieci w społeczeństwach nowożytnoeuropejskich, tak jak to czynili przedstawiciele XIX-wiecznego ewolucjonizmu antropologicznego, psycholodzy tej doby czy też niektórzy humaniści naszego stulecia. Wskazujemy jedynie na charakter świadomości społecznej, w której podmiotom magii wypada funkcjonować

Na koniec tych wstępnych uwag podkreślmy, że kryterium będącym podstawą dla wyróżnienia poszczególnych typów kultur jest tu sposób waloryzacji światopoglądowej; ściślej rzecz biorąc, wypowiadać się więc winniśmy o tych trzech sposobach waloryzacji — magicznej, religijnej i metafizyczno-filozoficznej. Nie zapominajmy jednak, te funkcjonalnie determinuje je całokształt praktyki społecznej. Magiczny tryb waloryzacji jest przy tym specyficzny w sposób, który określić można za pośrednictwem formuły brzmiącej paradoksalnie: nie wyodrębnia on żadnej relacji waloryzowania. Konstatacja ta przestanie brzmieć paradoksalnie, gdy bliżej przyjrzymy się temu typowi kultury i praktyki. Z uwagi na rzeczone związki waloryzacji światopoglądowej z całokształtem praktyki społecznej, mające szczególny charakter w przypadku kultury pierwotnej — mówić możemy o jednolitej praktyce społecznej i kulturze typu magicznego. Niekiedy, z powodów stylistycznych, na określenie tego typu kultury używać będziemy wygodnego sformułowania „kultura magiczna”. Każdorazowo chodzi tu n typ kulturyj praktylu społecznek w którym dommiye magiczny rodzaj waloryzayj^światopoglądowej. Odróżnić "go trzeba od przypadków magii, kiedy występuje ona jako dający się scharakteryzować element w obrębie innego dominującego typu waloryzacji światopoglądowej (w ramach innego typu kultury). Należy wówczas mieć na względzie pojedynczy i wyizolowany

19