P1020138

Pod koniec pierwszej połowy I w. p.n.e. nastąpiło osłabienie wymiany dalekosiężnej na naszych ziemiach, zwłaszcza z terenami zakarpac-kima, a szczególnie słaba musiała ona być, kiedy na obszary Kotliny Kaipacłriej zaczęły liczniej napływać rzymskie monety republikańskie. Wydaje sdę więc, że jeszcze w ostatnich dziesięcioleciach przed ustanowieniem granic państwa rzymskiego nad środkowym Dunajem moneta rzymska nie mogła napływać na nasze ziemie w ilościach istotnych ^{1 2}. Najprawdopodobniej więc dopiero od czasu usadowienia się Rzymian nad Dunajem, a nie wykluczone, że nawet nieco później — po utworzeniu i utrwaleniu się swewskdego państwa Marobuda na terenie Boiohae-mum i ustaleniu się nowych ośrodków i szlaków handlu dalekosiężnego, czyli w latach bezpośrednio koło przełomu er, mogły zacząć obiegać na naszych ziemiach monety rzymskie, równocześnie republikańskie i emisje Oktawiana Augusta. Nie wydaje się bowiem, by w okresie od końcowych lat pierwszej połowy I w. pjn.e. po jego koniec, mogły zaistnieć przyczyny uzasadniające rozszerzenie się w Polsce strefy obiegu monet na obszary szersze aniżeli te, na jakich kursowały dotąd monety celtyckie." Denary republikańskie występują bowiem na obszarze prawie całej Polski, a więc także na terenach, z których nie są znane monety celtyckie ³. Nie tworzą także skupień na obszarach objętych uprzednio obiegiem monet celtyckich. Nieco wcześniej, ale raczej dopiero w drugiej połowie I w. pjn.e., mogły się pojawić tylko nieliczne denary republikańskie, może emisja z czasów przed Cezarem ⁴. Starsze monety republikańskie (około 20 okazów) są znane z Inowrocławia, 3 znaleziska z województwa poznańskiego i 3 z okolic Krakowa oraz po jednym znalezisku z Rzeszowskiego, Górnego Śląska i Lubelskiego⁵. Są to więc rejony, z których znamy monety celtyckie (Kujawy, Krakowskie, Górny Śląsk) lub leżące na szlakach, jakimi musiały one wędrować. Pomimo tego nie wydaje się, aby istniały już wystarczające podstawy dla rozdzielenia czasu napływu tych i późniejszych monet republikańskich.

Bardzo trudna jest ‘kwestia ustalenia chronologii napływu monet greckich, tym bardziej, że znaczna część wiadomości o ich znaleziskach ■ pochodzi z dawnych czasów i rzadko są one pewne⁶. Z ogólnej liczby około 20 znanych znalezisk większość obejmowała monety emitowane

w IV i III w. p.m.e. Pochodzą one z różnych krajów. Mamy monety macedońskie — Aleksandra Wielkiego®³, Kartaginy ®⁴, sycylijskie i połud-niowo-italsJde ^9S, Olbii i Pantikapaion ®⁶, Partii ®⁷, Baktiii ®⁸, monety z Hracji, Grecji właściwej i Azji Mniejszej⁸®, monety ptolemejskie^I0B.

⁸¹ C. Fredrich (o. c., s. 193—202, 207) uważa za pewne tylko 2 -znaleziska wielkopolskie (z Margonina, pow. Chodzież i Samostrzela, paw. Wyrzysk), powątpiewając w wiarygodność wiadomości o znalezieniu monet greckich w, Inowrocławiu, Pobiedziskach, Szubinie, a zdecydowanie wykreśla z listy znalezisk: okolice Gniezna, Trzemeszna, Nakła i „wschodniej części Poznańskiego”. Porównaj też uwagi H. Segera (o. c., s. 100) na marginesie omawićinia monety z Wrocla-wia-Siedlca.

⁸³    Pięć brązowych monet z wątpliwego skarbu póżnorzymskiego w Zielonej Górze (W i e 1 o w i e j sk i, o. c., s. 396), drachma z Jasła (tenże, o. c., s. 207). brązowa moneta z Wrocławia-Siedlca (Seger, o. c., s. 100).

⁸⁴    Turobin, pow. Krasnystaw — beznapisowy brąz Kartaginy — Zeugitany z III w. p.n.e. (A. G[upieniec], WN, R. IV, 1960, s. 250).

⁸⁵    Jastrzębniki, pow. Kalisz — tetradrachma tyrana Agatóklesa z lat 304—289 (K. Jażdżewski, Przewodnik po Muzeum Archeologicznym w Łodzi. Łódź 1951, s. 99, 132, tabl. 40), 'okolica Kielc — brązowa moneta Mamertynów z III w. p.n.e. (W i e lo w ie j sk i, o. c., s. 207, 326), Margonin, pow. Chodzież — dwudrachma Thurium z IV w. p.n.e. (Fredrich, o. c., s. 200), Koszalin — srebrna moneta Katany z lat 415—403, niepewna (S. Knape, WN, R. IX, 1965, s. 58).

⁸⁸ Iinowlódz, pow. Rawa Mazowiecka — moneta Olbii z końca III w. p.n.e. (Jażdżewski, o. c., s. 93, 132, tabl. 40), Sieradz — moneta Olbii z lat 290—270 p.n.e. (A. Gupieniec, Przewodnik po Dziale Numizmatycznym Muzeum Archeologicznego w Łodzi, Łódź 1954, s. 27), Lublin — brąz Pantikapaion z IV w. p.n.e. (A. Gupieniec, WiN, R. IV, 1960, s. 250).

⁸⁷    Kryspinów, pow. Kraków — srebrna drachma Mitrydatesa I Arsacydy z lat 171—138 (L. Piotrowicz, Moneta partyjska z Kryspinowa pod Krakowem, WNA, t. 17, 1935, s. 151).

⁸⁸    Rawa Mazowiecka — drachma Menandra Sotera z lat 161—141 (A Gupie-n i e c, WN, R. IV, 1960, s. 183).

⁸⁸ Zarzecze, pow. Przeworsk — 2 brązy, w tym 1 z Per gamoń u (L. Piotrowicz, Monety greckie i .rzymskie znalezione przy budowie kolei małopolskich, WNA,’ t 18, 1936, s. 107), Jarosław — moneta związku tessalskiego z lat 196—146 (A. Krzyżanowska, WN, R. V, 1961, s. 171), Mnichów, pow. Sieradz — moneta miasta Amisos z czasów Mitrydatesa Eupatora króla Pontu z lat 120—63 (WN, R. II, 1958, s. 43 ,n.), okolica Inowrocławia — tetradrachma Lizymacha i tetradrachma Si-de w Panifilii (koło r. 3.00) ze skarbu 20 (!) tetradrachm greckich oraz również ze znaleziska gromadnego — stater Aleksandra z Epir u (oznaczenie wątpliwe) z lat 342—326, oba znaleziska niepewne (Fredrich, o. c., s. 200. 207), okolica Szubina — 36 monet attycko-beockich z pierwszej połowy IV w. p.n.e.,

1 obol z Orchomenos, 1 triobol Aten, 1 mała, srebrna moneta Miletu, znalezisko niepewne (Fredrich, o, c., s. 197—199), Gdańsk-Sw. Wojciech — mała. miedziana moneta miasta Fhlius w Achai z lat koło r. 200 (O. Olshausen. Die rm Kiistengebiet der Ostsee gefundenen Miinzen aus der Zeit pór Kaiser Augustus, Verhandluingen der Berliner Gesellschafit fur Anthropologie, Ethnologie und Vor-geschichte, R. 1891, s. 226). Być może, iż winno się 'tu dodać wzmiankowaną już monetę wyspy Thasos z okolicy Słupska (Knape, Tetradrachma z Thasos). Nieoznaczona tetradrachma miała być także znaleziona w Bartoszycach, pow. Zamość (WN, R. II, 1958, s. 43). Inne, nieoznaczone monety greckie znaleziono też na Pomorzu: w Bierkowie, pow. Słupsk, Brzeźnie Człuchowskim, pow. Człuchów, okolicy Szczecina i miejscowości nieznanej na Pomorzu Zachodnim (J. Karpowicz, Mo-nety rzymskie znalezione na Pomorzu Zachodnim, Materiały Zachodnio-Pomorskie, ł. 2, 1956, s. 125, 129).

¹⁰⁰ Samostrzel, pow. Wyrzysk — brąz Ptolemeusza III Euergetesa z lat 247—222 (Fredrich, o. c., s. 200), Pobiedziska, pow. Peznań — miedziak Ptolemeusza I, znalezisko niepewne (Fredrich, o. c., s. 198 n.), Zabrze — tetradrachma ptole-mejska (Fredrich, o. c., s. 202), Grabown i ca Starzeńska-Humniska, pow. Brzozów — srebrna moneta Ptolemeusza III (WN, R. II, 1958; A. Żaki, Z archeologii

221

1

⁸⁸ Także na obszarze Panonii skarby monet rzymskich pojawiają się liczniej dopiero w czasach Augusta (Mócsy, Pannonia, s. 691). Dla daty napływu monet republikańskich do Czech ważny jest duży ich skarb z Libćevsi, okr. Donny, zawierający denary emisji od lat 133—126 do r. 58 p.n.e., co dowodzi współczesnego :ch obiegu. W skarbie tym miały się też znajdować inne zabytki charakterystyczne iuż dla okresu rzymskiego (patrz: Z. Nemeśkalova-Jiroudkp va, Libr fevsky pokład. Nastin jeho historickeho vyznamu, Num. Listy, R. 20, 1965, s. 33—42).

2

Znane są też bowiem z 'Podkarpacia i województw: olsztyńskiego, warszaw-kiego, łódzkiego, koszalińskiego (Gumowski, o. c., s. 99 m.).

3

⁸⁰ Np.; M. Gumowski (o. c., s. 99) sądził, że przed główną falą napływu

4

enarów dotarły na nasz teren monety z czasów przed Cezarem.

5

| M. Gumowski, l. c. Jednak aż 8 spośród starszych monet republikań-Irieh pochodzi z Inowrocławia, a odnośnie warunków ich znalezienia nie mamy wystarczających danych. Część z nich mogła wchodzić w skład skarbu(-ów) z epo-i późniejszej. Także znalezisko z Otałęży (patrz przypis 79) wskazuje, że również ;arsze denary republikańskie znajdowały się w obiegu w czasach o wiele póż-

6

iejszych od ich emisji.