75521 P1020139 (2)

Pod koniec pierwszej połowy I w. p.n.e. nastąpiło osłabienie wymiany dalekosiężnej na naszych ziemiach, zwłaszcza z terenami zakarpac-kimi, a szczególnie słaba musiała ona być, kiedy na obszary Kotliny Karpackiej zaczęły liczniej napływać rzymskie monety republikańskie. Wydaje się więc, że jeszcze w ostatnich dziesięcioleciach przed ustanowieniem granic państwa rzymskiego nad środkowym Dunajem moneta rzymska nie mogła napływać na nasze ziemie w ilościach istotnych ⁸⁸. Najprawdopodobniej więc dopiero od czasu usadowienia się Rzymian nad Dunajem, a nie wykluczane, że nawet nieco później — po utworzeniu i utrwaleniu się swewskiego państwa Maróbuda na terenie Boiohae-mum i ustaleniu się nowych ośrodków i szlaków handlu dalekosiężnego, czyli w latach bezpośrednio koło przełamu er, mogły zacząć obiegać na naszych ziemiach monety rzymskie, równocześnie republikańskie i emisje Oktawiana Augusta. Nie wydaje się bowiem, by w okresie od końcowych lat pierwszej połowy I w. p.«n.e. po jego koniec, mogły zaistnieć przyczyny uzasadniające rozszerzenie się w Polsce strefy obiegu monet na obszary szersze aniżeli te, na jakich kursowały dotąd monety celtyckie. Denary republikańskie występują bowiem na obszarze prawie całej Polski, a więc także na terenach, z których nie są znane monety celtyckie ⁸⁹. Nie tworzą także skupień na obszarach objętych .uprzednio obiegiem monet celtyckich. Nieco wcześniej, ale raczej dopiero w drugiej połowie I w. pm.e., mogły się pojawić tylko nieliczne denary republikańskie, może emisja z czasów przed Cezarem⁹⁰. Starsze monety republikańskie (około 20 okazów) są znane z Inowrocławia, 3 znaleziska z województwa poznańskiego i 3 z okolic Krakowa oraz po jednym znalezisku z Rzeszowskiego, Górnego Śląska i Lubelskiego⁹¹. Są to więc rejony, z których znamy monety celtyckie (Kujawy, Krakowskie, Górny Śląsk) lub leżące na szlakach, jakimi musiały one wędrować. Pomimo tego nie wydaje się, aby istniały już wystarczające podstawy dla rozdzielenia czasu napływu tych i późniejszych monet republikańskich.

Bardzo trudna jest kwestia ustalenia chronologii napływu monet greckich, tym bardziej, że znaczna część wiadomości o ich znaleziskach pochodzi z dawnych czasów i rzadko są one pewne ⁹². Z ogólnej liczby około 20 znanych znalezisk większość obejmowała monety emitowane

⁸⁸    Także na obszarze Panonii skarby monet rzymskich pojawiają się liczniej

dopiero w czasach Augusta (Mócsy, Pannonia, s. 691). Dla daty napływu monet republikańskich do Czech ważny jest duży ich skarb z Libćevsi, okr. Łoimy, zawierający denary emisji od lat 133—126 do r. 58 p.n.e., co dowodzi współczesnego ich obiegu. W skarbie tym miały się też znajdować inne zabytki charakterystyczne już dla okresu rzymskiego (patrz:    Z. N em e sk alo v a - Jir o ud k<o v a, Lib-

ćevsky pokład. Nastin jeho historickeho vyznamu, Nura. Listy, R. 20, 1965, s. 33—42).

⁸⁹    Znane są też bowiem z Podkarpacia i województw: olsztyńskiego, warszawskiego, łódzkiego, koszalińskiego (Gumowski, o. c., s. 99 m.).

⁹⁰    Np.: M. Gumowski (o. c., s. 99) sądził, że przed główną falą napływu denarów dotarły na nasz teren monety z czasów przed Cezarem.

⁹¹    M. Gumowski, l. c. Jednak aż 8 spośród starszych monet republikańskich pochodzi z Inowrocławia, a odnośnie warunków ich znalezienia nie mamy wystarczających danych. Część z nich mogła wchodzić w skład skarbu(-ów) z epoki późniejszej. Także znalezisko z Otałęży (patrz przypis 79) wskazuje, że również starsze denary republikańskie znajdowały się w obiegu w czasach o wiele późniejszych od ich emisji.

w IV i III w. p.n.e. Pochodzą one z różnych krajów. Mamy monety macedońskie — Aleksandra Wielkiego⁹³, Kartaginy⁹⁴, sycylijskie i południ owo-ita lskie ⁹⁵, Olbii i Pantikapaion ⁹⁶, Partii ⁹⁷, Baktrii ⁹⁸, monety z Ttracji, Grecji właściwej i Azji Mniejszej⁹⁹, monety ptołemejskie^,if.

⁹²    C. Fredrich (o. c., s. 193—202, 207) uważa za pewne tylko 2 znaleziska, wielkopolskie (z Margonina, pow. Chodzież i Samostrzela, pow. Wyrzysk), powątpiewając <w wiarygodność wiadomości o znalezieniu monet greckich w. Inowrocławiu, Pobiedziskach, Szubinie, a zdecydowanie wykreśla z listy znalezisk: okolice Gniezna, Trzemeszna, Nakła i „wschodniej części Poznańskiego”. Porównaj też uwagi H. Segera (o. c., s. 100) na marginesie omawiania monety ż Wrocła-wia-Siedlca.

⁹³    Pięć brązowych monet z wątpliwego skarbu późnorzymskiego w Zielonej Górze (W i e 1 o wie j sika, o. c., s. 396), drachma z Jasła (tenże, o. c., s. 207), brązowa moneita z Wrocławia-Siedlca (Seger, o. c., s. 100).

⁹⁴    Turobin, pow. Krasnystaw — beznapisowy brąz Kartaginy — Zeugitany z III w. p.n.e. (A. G[upieniec], WN, R. IV, 1960, s. 250).

⁹⁵    Jastrzębniki, pow. Kalisz — tetradrachma tyrana Agatoklesa z lat 304—289 (K. Jażdżewski, Przewodnik po Muzeum Archeologicznym w Łodzi, Łódź 1951,

s.    99, 132, tabl. 40), okolica Kielc — brązowa moneta Mamertynów z III w. p.n.e. (Wielowie jski, o. c., s. 207, 326), Margonin, pow. Chodzież — dwudrachma Thurium z IV w. p.n.e. (Fredrich, o. c., s. 200), Koszalin — srebrna moneta Katany z lat 415—403, niepewna (S. Knape, WN, R. IX, 1965, s* 58).

⁹⁶    Inowłódz, pow. Rawa Mazowiecka — moneta Olbii z końca III w. pjLe. (Jażdżewski, o. c., s. 93, 132, tabl. 40), Sieradz — moneta Olbii z lat 290—270 p.n.e. (A. Gupieniec, Przewodnik po Dziale Numizmatycznym Muzeum Archeologicznego w Łodzi, Łódź 1954, s. 27), Lublin — brąz Pantikapaion z IV w. pn.e. (A. Gupieniec, WN, R. IV, 1960, s. 250).

⁹⁷    Kryspinów, pow. Kraków — srebrna drachma Mitrydatesa I Arsacydy z lat 171—138 (L. Piotrowicz, Moneta partyjska z Kryspinowa pod Krakowem, WNA, t. 17, 1935, s. 151).

⁸⁸ Rawa Mazowiecka — drachma Menandra Sotera z lat 161—141 (A Gupieniec, WN, R. IV, 1960, s. 183).

⁹⁹    Zarzecze, pow. Przeworsk — 2 brązy, w tym 1 z Pergamonu (L. Piotrowicz, Monety greckie i .rzymskie znalezione przy budowie kolei małopolskich, WNA,’ t. 18, 1936, s. 107), Jarosław — moneta związku tessalskiego z lat 196—146 (A. Krzyżanowska, WN, R. V, 1961, s. 171), Mnichów, pow. Sieradz — moneta miasta Amisos z czasów Mitrydatesa Eupatora króla Pontu z lat 120—63 (WN, R. II, 1958, s. 43 n.), okolica Inowrocławia — tetradrachma Lazymacha i tetradrachma Side w Pamfilii (koło r. 300) ze skarbu 20 (!) tetradrachm greckich oraz również ze znaleziska gromadnego — stater Aleksandra z Epiru (oznaczenie wątpliwe) z lat 342—326, oba znaleziska niepewne (Fredrich, o. c., s. 200, 207), okolica Szubina — 36 monet attycko-beockich z pierwszej połowy IV w. pn.e,

1 oboli ,z Orchiomenos, 1 tri obol Aten, 1 mała, srebrna moneta Miletu, znalezisko niepewne (Fredrich, o. c., s. 197—199), Gdańsk-Sw. Wojciech — mała, miedziana moneta miasta Phlius w Achai z lat koło r. 200 (O. Olshausen. Die im Kiistengebiet der Ostsee gefundenen Miinzen aus der Zeit vor Kaiser Augustus, Verhandlungen der Rerliner Gesellschafit fur Anthropologie, Ethnologie und Vor-geschichte, R. 1891, s. 226). Być może, iż winno się tu dodać wzmiankowaną już monetę wyspy Thasos z okolicy Słupska (Knape, Tetradrachma. z Thasos). Nieoznaczona tetradnachma miała być także znaleziona w Bartoszycach, pow. Zamość (WN, R. II, 1958, 'is. 43). Inne, nieoznaczone monety greckie znaleziono też na Pomorzu: w Bierkoiwie, paw. Słupsk, Brzeźnie Człuchawskim, paw. Człuchów, okolicy Szczecina i miejscowości nieznanej na Pomorzu Zachodnim (J. Karpowicz, Monety rzymskie znalezione na Pomorzu Zachodnim, Materiały Zachodnio-Pomorskie,

t.    2, 1956, s. 125, 129).

¹⁰⁰    Samostrzel, pow. Wyrzysk — brąz Ptolemeusza III Euergetesa z lat 247—222 (Fredrich, o. c., s. 200), Pobiedziska, pow. Peznań — miedziak Ptolemeusza I, znalezisko niepewne (Fredrich, o. c., s. 198 n.), Zabrze — tetradrachma ptole-mejska (Fredrich, o. c., is. 202), Grabownioa Starzeńska-Humniska, pow. Brzozów — srebrna moneta Ptolemeusza III (WN, R. II, 1958; A Żaki, Z archeologii

221