P1030805 (2)

98

swoistego „raju” w historii. Tym przecież miał być obiecywany przez Asnyi czas wszechprzemienienia, gdy:

Piękno wystąpi jako nowa siła, [...]

Kładąc pragnieniom szlachetniejsze piętno.

I wchodząc w dała czystośri dziewiczej, [...]

...w ludzkich uczuć i czynów dziedzinie Wieczyste ducha piękności rozwinie.

(„Pigmalion”)

Taka wizja przyszłości należy istotnie do wielkiej rodziny utopii poetyckich, intelektualnych i ideologicznych XIX w. Każda z tych utopii na ogół widziała inne środki realizacji owego ziemskiego raju. Poeci też to różnie ujmowali. Jak widać, Asnyk najważniejszą rolę wyznaczał wartościom estetyczno-etycznym; najbliższy mu postawą Sully-Prudhomme⁵² wizję idealnej przyszłości budował na kulcie nauki, na wierze w uszlachetniające działanie na człowieka odkryć naukowych i rozwoju techniki — ponieważ są one najpiękniejszą pracą. Można pytać, czy Asnyk do końca życia wytrwał w owej wierze w przyszłość? Jeszcze w wierszu „Wieczyste piękno” (1887), po minorowej ocenie stanu moralnego wspóczesnych, poeta zapewnia siebie i adresata, iż

...Ślepa ludzkość w przyszłości zdobędzie Do wyższych zadań konieczne narzędzie.

Ku czystym blaskom wyciągnie ramiona I pokieruje swoje przyszłe dzieje,

Gdzie piękno, dobro i prawda jaśnieje.

(„Wieczyste piękno”)

Ale nie to było ostatnim słowem poety. W parę lat później niedługo przed śmiercią, Asnyk napisał wiersz — słaby artystycznie, lecz bardzo znaczący: „Złoty cielec”. Nie należy widzieć w nim tylko jeszcze jednej krytyki świata współczesnego, kapitalistycznego, ogarniętego szałem zdobywania pieniądza. ^{1 2}

Utwór ten jest przede wszystkim alegorią historii ludzkości, ujętą w wielkim wizyjnym obrazie kultu złotego cielca. Historia ludzkości przedstawia się tutaj w kształcie obłędnego koliska kotłującego się wokół pieniędzy i krwi — koliska bez wyjścia. Obiekt kultu wyposaża Asnyk w atrybuty fałszywego piękna i fałszywej jasności (blasku, światła). Utwór poetyką obrazu i modelem wersyfikacyjnym nawiązuje do „Boskiej komedii” Dantego - prezentując dzieje ludzkości jako falami epok — czy pokoleń — pulsujące kręgi pieklą. Podobnie jak w początkach twórczości, chcąc wyrazić „piekło bezdziejowości” swego pokolenia, sięgnął Asnyk po wzór dantejski³, tak teraz stary poeta szukał w tym samym wzorze pomocy, by wyrazić porażającą swą grozą prawdę o dziejach ludzkości. Można w tym utworze widzieć podwójny wyraz klęski. Po pierwsze — przegrana współuczestnika wędrówki „rzeszy ludzkiej”, jednocześnie jej obserwatora i pierwszoosobowego narratora-komen-tatora — wyraża klęskę moralisty, który podejmował był naiwnie zamysł naprawy człowieka i świata. Jest to klęska poety występującego w roli nauczyciela społeczeństwa. Po drugie — utwór ów, pisany u schyłku życia poety, można odczytać jako wyznanie daremności jego wieloletnich wysiłków zmierzających ku zachowaniu i umocnieniu wiary w ludzkość i stworzeniu optymistycznej wizji świata. Poeta, przez całe życie zmagający się ze smutkiem i zwątpieniem, z poczuciem bezładu, i dla przeciwwagi głosiciel „synów światła i chwały”, piękna, harmonii i sensu dziejów — zamykał swoją twórczość biblijno-dantejskim obrazem upadku człowieka i zwycięstwa zła. Świadczy to, iż do końca życia owych pesymistycznych stanów przezwyciężyć nie mógł — iż były one w nim pierwotne, a nadzieja i optymizm były jedynie przybranym kostiumem intelektualnym. Początkowi i schyłkowi twórczości poety patronuje ten sam dantejski, piekielny obraz rozpadu i zatracenia. Był to wyraz niemożności znalezienia oparcia w historii i w zbiorowości, wyraz niewystarczalności ich

-    jako wartości podstawowych, niemożności znalezienia się i ocalenia w nich

-    jednostki ludzkiej — słowem — wyraz zwątpienia, a raczej utraty wiary, w Historię i Ludzkość. (Podobne refleksje wyraził poeta w napisanych wówczas innych wierszach: „Świat się ogniami zapala”, „Wśród przełomu”).

Rozpadał się Asnykowi z mozołem uzasadniany i dawany sobie do wierzenia świat przyszłej harmonii. W obrazie dziejów „rzeszy ludzkiej” zawartym w jednym z ostatnich utworów nie było już ani przyszłości, ani harmonii. Marzona i obiecywana przyszłość, w której niejako miały się urealnić ponownie

-    choć w innej postaci — klasyczna harmonia pierwiastka duchowego

1

⁵² Chodzi tu o wstrzemięźliwą, wyważoną wiarę w ewolucję, w kulturę, w człowieka.

Wiara w sublimację człowieczeństwa wbrew obserwowanemu złu świata współczesnego, wiara w moralne działanie piękna łączy Sully-Prudhomme’a i Asnyka Wypowiedziane przez Asnyka credo w wierszu pt. „Wieczyste piękno” jest bardzo bliskie stanowisku francuskiego poety wyrażonemu w wierszu ,,L'Ideał”:

A ja o gwieździe najwyższej marzę,

Marzę o gwiezdne tej niewidzialnej,

Która w oddali nieznanej świeci

2

zejdzie do nas z sfery swej dalszej,

By olśnić oczy przyszłych stuleci!

Cyt. za: A. Lange, Studia..., s. 120.

3

W obydwu utworach jest ten sam schemat kompozycyjny: wędrówki, dojścia do „ogniska piekielnego”, poznania i otrzymania odpowiedniej nauki.